8,99 €
The following volume of
Diaspora series presents the drama of Hakob Mndzuri ‘’Nazar’’, first published in 1929. In his works Mndzuri has mainly depicted rural life, people, closely connected with their land and water, age-old history, and traditions.
«Սփյուռք» մատենաշարի սույն հատորով լույս է տեսնում Յակոբ Մնձուրու «Նազար» դրաման, որ առաջին անգամ է տպագրվում առանձին գրքի տեսքով։ Նախկինում հրատարակվել է միայն մեկ անգամ՝ 1929 թ․, Բոստոնի «Հայրենիք» ամսագրում։ Մնձուրու գրականության նյութը հայրենի գյուղն է՝ իր բնությամբ, հարազատ ու պարզ, իրենց ավանդույթներին, հող ու ջրին կապված մարդկանցով։ «Նազար» դրաման մեծանուն գրողի միակ դրամատիկական երկն է, որտեղ նույնպես իր իսկ բնորոշմամբ «գիւղը կ’ապրի իմ մէջս»՝ մնձուրիական գյուղաշխարհի գեղահրաշ նրբերանգներով, բայց ողբերգական ավարտով։
«Գրեց բարոյականության հետ հարաբերվելու իր հնարավորությունը կորցրած թշնամու դեռ տաք ատելության ու քամահրանքի պայմաններում։ Այլ կերպ անհնար է հասկանալ Յակոբ Մնձուրիի անվան շուրջը երկար լռությունը․․․
Ազգապահպանության և ազգահորինման այս գեհենը չկա Մնձուրու ստեղծագործության մեջ՝ ստեղծագործության մեջ նրա, ով ամենաստույգ գոնե վկան էր լինելու։ Սա ի՞նչ է, զոհի հետ նաև ճիչի խժռում։ Այս ամենի ձեր չիմացությամբ՝ հայ մեծ մշակույթի խաղաղ անդաստանների այս խոնարհ մշակի գործը ձոն է մարդու գոյության խորհրդի բարությանը։
Այս ամենի ձեր գիտությամբ՝ Յակոբ Մնձուրու ստվար ժառանգությունը ձեր ձեռքին մեղադրանք է ընդդեմ տիրակալական նկրտումների, որ ժողովուրդներ է հակադրում, ժողովուրդներ է ոչնչացնում և ազգայնամոլության ախտով ժողովուրդներ է թունավորում»։
Das E-Book können Sie in Legimi-Apps oder einer beliebigen App lesen, die das folgende Format unterstützen:
Յակոբ Մնձուրի
ՆԱԶԱՐ
Տրամ հինգ արարուածով
Հրատարակութեան պատրաստեց, ծանօթագրեց՝ Արթուր Անդրանիկեան
...գրողն իր խօսքն ասում է. նրա խօսքի փոխակերպումների կարողութիւնը մեզնից անկախ մենք զգում, վերապրում ենք, իսկ եթէ Մնձուրին է՝ հացթուխի, բեռնակրի, համետագործի, ածխավաճառի, կերավաճառի, ախոռապանի անուան տակ մեզ գրողի իր առինքնող ներկայութիւնը ներշնչում, ստուգապէս ապրեցնում է իր հիմնած՝ մեզ պարուրող, մեր շուրջ ծլարձակող աշխարհով... ուրեմն ոչ միայն մենք մեր ներկայի տէրն ենք, այլեւ անցեալի տնօրինումն է մեզ վստահուած...
Ու հարցնում է գրողը. «Կռունկ, ուստի՞ կու գաս». հարցն անպատասխան չի մնում, որբեւայրի չի դեգերում Հայոց աշխարհից մէկ այլ աշխարհ: Հարցը հնչում է «փիւնիկէն աւելի փիւնիկ է հայը» հնչողութեան նշանառութեամբ եւ յարագոյութեամբ,- գուցէ՝ հայագոյութեամբ,- եւ կարող ու ի զօրու ենք այն սպառելի համարել: Բայց Մնձուրու գրականութիւնը,- պատմուածքներ, դաշտանկարներ, հայրենանկարներ, հէքիաթներ եւ այլն,- իբրեւ «ճշգրիտ քարտեզագրի» տեղայնացրած գրողական հաւաստիացումներ՝ մեր ուղղակի ընկարման միջոցով ներդաշնակւում են մեզ անծանօթ իրականութեան հետ, բնութեան ու բնաշխարհի իրական, հաւաստի ու հաւատի ներկայացմամբ՝ առ մեզ ուղղուած որդեգիր կարօտը անխամրելի պահելով:
Անցեալը՝ ներկայից,- իր ապրած ժամանակից եւ մեր ապրելիք ժամանակից,- տարբաժանելու խնդիր ամենեւին չի ունեցել Մնձուրի գրողը, վկայաբանը, ժամանակագիրը: Նրա պատումը, պատմելու ինքնապահանջ սկզբունքը «հաց ուզելու պէս» սովորական է ու նրբակիրթ, նրբաբարոյ: Հաւատն առ ինքն իր ապրածը՝ մեզ ապրեցնողը, ինքնապահովութեան պէս մի բան է թուացել նրան: Նա, ով ճակատագրով է ընկալել, որ «գոհունակ տրամադրութիւններով կը կատարէ պաշտօնը»: Մանկանց, ծերերի, կանանց /հայերի եւ այլազգիների/ քայլքը, աշխատաոճը, առտնին կեանքն ու ընդհանրապէս հոգեբանութիւնը՝ բնութեանը ներհիւսուած, իր անբռնազբոս պատումի մթնոլորտում է միայն զարմանք ու անյուսալի հիացմունք պատճառում: Ինքզինքը գրող չերեւակայելու ի՛նչ անմնացորդ անճգութիւն է պէտք ունենալ, որ ակնկալուածը անակնկալ ներկայացնելով՝ մարդու եւ բնութեան համերաշխութիւն տարփողել, լռախոհ եւ այն էլ սպիտակ թղթի առջեւ ծնրադիր ու երկիւղալի: Նոյն կերպ պէտք է հետամուտ լինել Յակոբ Մնձուրու գրական ժառանգութեանը: «Գրողն աշխարհում այն մարդն է, ով ամենից քիչ է հակուած իմանալու, թէ ուրիշներն ինչ են անուանում իր գործը: /Պոլ Վալերի/:
Յակոբ Մնձուրին ժամանակ չունեցաւ այս մասին խորհելու...
Արթուր Անդրանիկեան
Գործողութիւնը կը կատարուի հարաւի գինեւէտ գաւառի մը մէջ
Արեգ – որուն ամուսինը տարներէ ի վեր բացակայ
Նազար – Արեգի որդին
Յունար – Արեգի տարեկից կին մը
Ճամբորդ –Արաբական տարազով անծանօթ մը
Դանիէլպէկ – Հարուստ աղա մը
Թումասպէկ – Հարուստ աղա մը
Սերուկ – Գիւղացի մը
Մարգար – Դանիէլպէկի ծառան
Եւա – Պառաւ մը
Շամի – Արեգի եղբօր աղջիկը
Առաջին տեսարան
Գիւղին ծայրը տուն մը:
Բոլոր տուներուն նման հողաշէն ու միայարկ է: Առաջքը հողապատերով բակ մը կայ, ու յարդախառն կարմրորակ ծեփով ծեփուած ըլլալուն՝ կարմրորակ գոյն մը ունի: Երդիքը՝ տափարակ է ու ընդարձակ: Կեդրոնը քարէ լող մը կայ ու մէկ եզերքը բուխերիկ մը: Ետեւի կողմը, տանը անմիջապէս կից, պարտէզ է, ընկուզենիի ու բարտիի կարգով ծառերով:
Տանը առաջքը պզտիկ հրապարակ մը կայ: Երկու ճամբաներ իրար կը խաչաձեւեն հոդ, մէկը գիւղին մէջէն, միւսը պարտէզներուն եզերքէն:
Հրապարակի միւս կողմը արտեր են: Բոլորն ալ նոր ցանուած ու վարուած ըլլալով՝ դեռ չեն բուսած: Արտերուն մէջտեղը մատուռի երեւոյթով շէնք մը կը տեսնուի: Գիւղին աղբիւրն է: Իսկ արտերէն անդին, կարգով բլուրներուն երեսին, գիւղին կլոր կալերը կ’երեւին:
Եղանակը աշնանասկիզբ է, օդը տաք, ու գիւղին միւս ծայրը տան մը մէջ հարսնիք կայ:
Տանը առաջքը կանգնած է Արեգ: Դեղին թարթիչներով, դեղին ծամերով, շատ գեղանի կին մըն է: Երեսուն հինգ տարեկան: Տեղական պարզ ու կարմիր կտաւէ ու կանանչ գծերով էնթարի մը հագած է, մինչեւ կրունկները իջնող փէշերով, քովնտի բացուածքներով, որոնցմէ կ’երեւի նոյնպէս մինչեւ կրունկները իջնող կարմիր ներքնավարտիքը: Վրայէն կապոյտ կտաւէ կարճ սալթա մը հագած է: Գլուխը պարսկական գլխարկի շատ նմանող ու խէժերով կարծր կաղապարուած սեւ ասուիէ գլխարկ մը դրած է, մանիշակագոյն լաչակ մը վրայէն, որ գլխարկին կէսը կը ծածկէ ու ծնօտին ներքեւէն դառնալով կը հասնի թիկունքին փռուող ծամերուն կէսը: Ոտքերը տեղական մորթէ կարմիր կօշիկներ, ու մէջքին գօտի կապած է:
Բակին սեմին վրայ կը յայտնուի տղան՝ Նազար: Արտ վարելու կ’երթայ: Ոտքերը տրեխ, ձեռքը երկայն մական մը կայ: Մինչեւ ծունկերը երկայն գուլպաներ քաշած է: Բարձր հասակով, կարմիր այտերով պարմանի մը, քսան տարեկանի մօտ: Մինչեւ սրունքները հասնող, այրերու յատուկ կարճ փեշերով, ու սպիտակ գծերով կարմիր էնթարի մը հագած է: Գլուխը դրած է քրքումի գոյնով թաղիքէ կոնաձեւ ու բարձր գլխանոց մը, ծաղկենկար թաշկինակ մը պլորելով կապած եզերքին, ու ծայրը ուսին ձգած, աջ ականջին քովէն: Էնթարիէն վրայէն սալթա հագած չէ, միայն գօտի մը կապած է, որուն ծալքերէն, կուշտին, կ’երեւին դանակի մը ու ատրճանակի մը զոյգ կոթերը:
Արեգ – Շուտ ըրէ որ հասնիս, Նազար, եզները գացին:
Նազար- /Ջուր խմած ըլլալուն՝ ափովը շրթունքը կը սրբէ եւ ականջ կուտայ հարսնետան թմբուկի ձայներուն/: Այսօր տղաքը գինին տուին ու տուին Գալոս պապային: Ան ալ քանի տուին խմեց, ետ չդարձուց:
Արեգ – Չգինովցա՞ւ:
Նազար – Չէ: Բան մըն ալ չեղաւ: Մտիկ ըրէ: Ի՜նչ աղուոր կը զարնէ թմբուկը: Մէկ հատիկ է Գալոս պապան թմբուկ զարնելու մէջ: /Նոյն պահուն հրազէնի յաջորդական բազմաթիւ պայթիւններ կը լսուին/: Լսեցի՞ր: Որու՞ ատրճանակին ձայներն են, գիտե՞ս:
Արեգ - Որու՞նն է:
Նազար – Իմ ընկերոջս է, Պօղոսինն է: «Երկու հարիւր փամփուշտ պատրաստեր եմ Օնանին հարսնիքին համար, բոլորն ալ պիտի հատցնեմ» կ’ըսէ Պօղոսը: Քսան հոգի զէնք արձակեն՝ անոր ատրճանակին ձայնը յայտնի է:
/Պահ մը կուռ, հիացիկ արտայայտութիւնով/:
Այսօր դուն հարսնետունը ըլլալու էիր:
Արեգ – Ի՞նչ կար որ...
Նազար – Վարի գիւղի տղաքը եկեր էին:
Արեգ – Որո՞նք, շատուո՞ր էին:
Նազար – Նշանն էր, Դանիէլը, իրենց ընկերները: Հարսնիք էին եկեր: Բոլորն ալ փամփուշտներով, ատրճանակներով: Սենեակին ճակատը մէկ կարգի վրա քով քովի շարուեցան նստան: Նշանին հետ խաղցայ:
Արեգ – Շատ խաղցար կ’երեւայ:
Նազար – Խոճապէկը խմեր, խմեր, հրաման կ’ըներ, որ Մկրչը թուր խաղի եղանակը զարնէր: Ինծի ալ Նազար, քեզ տեսնեմ, ելիր, Նշանին հետ խաղցիր, իս չխպնցնես: Թուրերը քաշեցինք, ելանք դէմ դիմաց խաղցանք: Ես խելքս տուի խաղին, թուրը այնպէս կը խաղցնէի, Նշանին կուրծքին կը դնէի, ետ կը քաշէի ու բոլորտիքս մարդ չէի տեսներ: Ետքն ալ Գետանկցոնց պարը խաղցանք: Ուր է գիտե՞ս, անցած տարի Գետակցոնց տղաքը Աստուածամօր վանքը խաղցան ու մեզի ալ սովրեցուցին: Դէմ դիմաց կայնելով, երեք չափի վրայ ոտք շարժելով, մօտենալով, ծունկի գալով, ծափ զարնելով, նորէն երեք չափի վրայ ետ ետ քաշուելով: Ի՞նչ ընեմ: Չթողուցիր որ մինչեւ ետքը մնայի, ախ քեզի...:
Արեգ – Ի՞նչպէս ընէի, Նազար, ես կ’ուզէի՞:
Նազար- /Դժգոհ շեշտով/ Մարդ չմնաց ետեւէս ղրկեցիր. «Նազար, մայրդ քեզ կը կանչէ, Նազար, մայրդ քեզ կ’ուզէ, թող տուն գայ»:
Արեգ – Ես ալ չէի ուզեր աղի-լեղի ընել ուրախութիւնդ: Մերինը քիչ է ըսելով, ուրիշին բաժին ջուրն ալ փոխ առինք, արտը ջրեցինք: Հիմա ի՞նչ պիտի ընենք որ չերթանք, դուն ըսէ:
Նազար – Տղաքը քանի՜ անգամ ըսին. «Նազար, մի երթար»: Հապա Օհա՞նը. «Որ հարսնիքս ձգես ու երթաս, Նազար, շատ պիտի ցաւիմ քենէ, գիտցած եղիր»: /Պահ մը կը լռէ/: Ես քեզի այն ատենը ըսի թէ՝ Ուռենիքի արտը ջրենք, թող հիմակ Առուտակինը մնայ: Ոռենիքինը պզտիկ է, շուտ կ’ըլլայ:
Արեգ – Ճիշդ ես, ըսիր: Ալ եղաւ: Ես ալ ըսի թէ մեծ արտը ջրենք, որ կոտ մը ցորեն աւելի ցանենք: Կանուխ ցանին բերքը ուրիշ է: Առջի գառին գառ չի հասնիր: Հիմա ջրեցինք, ցանեցինք, սերմնցուն արտին երեսն է, որ չերթանք, չվարենք, վնասը մերն է: Օդը տաք է, հողը կը չորնայ, սերմնցուն չեն թողուր, մրջիւններն ու թռչունները կը կրեն:
Նազար – Հարսնիքը անհամ ընելէն ետքը...:
Արեգ – Դուն այսօր գնա, ցանուածը վարէ, ես որ գիտեմ՝ դուն մինչեւ իրիկուն կը լմնցնես: Ես վաղը քեզ հարսնառ կը ղրկեմ: Բուն հարսնիքը վաղուընէ կը սկսի. Դեռ երեք օր հարսնիք կայ, գնա ու գնա, պալաս:
Նազար - /Տեղի տալով/ Շա՜տ աղէկ, կ’երթամ: Մինակ թէ վաղ առտու, որ հարսնառ երթամ, ձի կ’ուզեմ: Տղաքը բոլորը ձիաւոր պիտի ըլլան, ես մէջերնին քալելով հարսնառ չեմ երթար: Տղաքը վարի գեղին առաջքը ձի պիտի խաղցնեն, պիտի խաղան, ես առանց ձիու չեմ երթար, գիտցած ըլլաս, ձի պիտի գտնես ինծի:
Արեգ – Որու՞ ձին ուզենք, հոգիս:
Նազար – Շամի քոյրս ըսաւ թէ՝ թող հօրքուրս Վարդենց ձին ուզէ. Դանիէլպէկենց ալ թամբը: Անոնք երկու հատ ունին, կուտան:
Արեգ – Աղէկ, աղէկ, կ’երթամ կ’ուզեմ, կ’առնեմ, վաղը ես քեզ ձիով կը ղրկեմ: Դուն շուտ ըրէ ու գնա, եզները ճամբան ինկան գացին, կը մոլորին, ետքը ժուռ կուգաս:
Նազար – Անոնք չեն մոլորիր, շիտակ կ’երթան. /Նոյն պահուն թմբուկին ձայները աւելի յստակ կը դառնան, զուռնայի եղանակ մը կ’ընկերանայ. Մտիկ ընելով/ Հարսնետան երդիքը ելեր են տղաքը: Ականջ դիր. թեւ խաղ կը խաղան: Հիմա թեւերնին իրար ուսի վրայ, ուրախ-ուրախ, շուտ շուտ, ինչպէ՜ս կը դառնան ու կը խաղան, հէ՜յ, երնէ՜կ անոնց... /Հիացումով կւ բացականչէ, ու մականը ձեռքը կը մեկնի/:
Երկրորդ տեսարան
Գիւղամէջի փողոցէն կուժ մը շալակը Յունարը կու գայ: Երկայն դէմքով, բարձր հասակով կին մըն է. Արեգին տարեկից: Հարսնեւոր ըլլալուն՝ ճոխ հագուած է: Արծաթ երիզներով կարմիր թանկագին կերպասէ էնթարի, վրայէն նոյնպէս արծաթ երիզներով կարմիր ասուիէ սալթա: Փէշերուն քովնտի բացուածքներէն կ’երեւի ներքնավարտիքը, նոյնպէս ծանրագին հիւսուածեղէնէ ու արծաթ երիզներով: Գլխին սեւ գլխարկ դրած է, կարծր ու կաղապարուած, արծաթ փունջերով գունագեղ լաչակ մը կը կրէ անոր վրայէն: Ոտքերը տեղական կարմիր մորթէ կօշիկներ, մէջքին փայլփլուն գօտիին ծալքերէն հմայեկաձեւ թաշկինակի մը ծայրը դուրս ձգած:
Տանը առաջքը Արեգը տեսնելով կը մօտենայ, կը կենայ, կանանց տեղական բարեւելու ձեւով աջ ձեռքին բթամատը, ցուցամատն ու միջնամատը կ’ամփոփէ, կը դնէ Արեգին ձեռքին վրայ, յետոյ բաժնելով իր շուրթին կը տանի: Երկու անգամ կը կրկնէ այս արարողութիւնը:
Յունար – Բարի լուս, Արեգ քուրուկ:
Արեգ - Աստծու բարին, քուրուկ, բարին աղբօրս ու աղբորորդոցս արեւուն, բարի եկար:
Յունար –Ադ ի՞նչ է, մայր ու տղայ կը խօսէիք:
Արեգ – Ի՞նչ ընեմ, Նազարը արտը ղրկեցի: Առուտակի մեծ արտը ջրեր էինք, մեր ջուրը չօգտեց Քարամ մօրը բաժինն ալ առինք, լմնցուցինք: Առջի օր կէսը վարեցինք, կէսը մնաց, սերմնցուն ալ մաս մը տեղ ցանուած կը կենար, ղրկեցի որ երթայ վարէ ու գայ: Ետքը հողը կը չորնայ, արօր չի բանիր, սերմնցուն ալ մրջիւններ կը կրեն:
Յունար - Ի՞նչ ընես, ան որ ցաներ ես պիտի վարես, վնասը որու՞ է, քուրուկս:
Արեգ – Անանկ է, քուրուկ: /Պահ մը լռելով/: Դու՞ն ուր այդպէս, հարսնիքդ ձգեր ես ու ելեր աղբիւրը կ’երթաս: Դուն ամենէն մօտն ես Խօճապէկենց: Ուրիշները մէկ կողմէն ազգական են, դուն թէ կեսրոջդ կողմէն, թէ մարանցդ կողմէն: