Wissenschaftliches Jahrbuch der Tiroler Landesmuseen 2016 -  - E-Book

Wissenschaftliches Jahrbuch der Tiroler Landesmuseen 2016 E-Book

0,0

Beschreibung

Im "Wissenschaftlichen Jahrbuch der Tiroler Landesmuseen 2016" stellen MitarbeiterInnen der Landesmuseen aktuelle Forschungsergebnisse zur Natur, Kultur und Geschichte des Landes Tirol vor. Im vorliegenden Band gibt der 400. Todestag Shakespeares Anlass, die Geschichte rund um eine Grafik in den Bibliotheksbeständen zu rekonstruieren: Sie zeigt den seinerzeit bekannten, einer Südtiroler Familie entstammenden Schauspieler Friedrich Mitterwurzer in der Rolle des Shylock im "Kaufmann von Venedig". Zugleich erinnert Hansjörg Rabanser an die Shakespeare-Rezeption in Tirol. Die heurige große Sommerausstellung im Ferdinandeum "Nur Gesichter? Porträts der Renaissance" inspirierte Stefan Krause dazu, sich mit dem Oeuvre des in Schwaz tätigen Malers Hans Maler zu befassen, der nicht nur Herrscher, sondern auch Akteure des Schwazer Bergbaus porträtierte. Über die diffizile Restaurierung eines Gemäldes von Rudolf Wacker aus dem Museumsbesitz berichtet Anke Schäning. Die Naturwissenschaftlichen Sammlungen sind mit ihren reichen Beständen Kooperationspartner verschiedener überregional ausgerichteter Projekte. Peter Huemer stellt die Ergebnisse eines DNA-Barcoding-Projekts vor, im Zuge dessen zusammen mit dem Südtiroler Naturkundemuseum alpine Schmetterlinge aufgenommen und zum Teil auch - mit überraschenden Ergebnissen - neu determiniert wurden. Auch der ornithologische Beitrag, eine Aufnahme der Eulenfauna Osttirols durch Dieter Moritz, entstand in enger Zusammenarbeit mit dem Ferdinandeum.

Sie lesen das E-Book in den Legimi-Apps auf:

Android
iOS
von Legimi
zertifizierten E-Readern

Seitenzahl: 388

Das E-Book (TTS) können Sie hören im Abo „Legimi Premium” in Legimi-Apps auf:

Android
iOS
Bewertungen
0,0
0
0
0
0
0
Mehr Informationen
Mehr Informationen
Legimi prüft nicht, ob Rezensionen von Nutzern stammen, die den betreffenden Titel tatsächlich gekauft oder gelesen/gehört haben. Wir entfernen aber gefälschte Rezensionen.



 

 

 

 

 

 

Wissenschaftliches Jahrbuch der Tiroler Landesmuseen 9/2016

ISSN 0379-0231

Das „Wissenschaftliche Jahrbuch der Tiroler Landesmuseen“ setzt die Traditionder „Veröffentlichungen des Tiroler Landesmuseums Ferdinandeum“ fort.

INHALT

VORWORT

Wolfgang Meighörner

36. FREUNDSCHAFTLICHES TREFFEN DER ENTOMOLOGEN DES ALPEN-ADRIA-RAUMES IM NATURPARK KAUNERGRAT (TIROL)

Andreas Eckelt, Benjamin Wiesmair & Ernst Partl unter Mitarbeit zahlreicher Entomologen

DNA-BARCODING DER SCHMETTERLINGE (LEPIDOPTERA) DES ZENTRALEN ALPENRAUMES (TIROL, SÜDTIROL) – WEITERE FAUNISTISCHE LANDESNEUFUNDE

Peter Huemer

DIE PORTRÄTS DES MALERS HANS MALER – BESTANDSKATALOG

Stefan Krause

GEO-TAG DER ARTENVIELFALT 2016 IN TIROL – THIERSEE

Konrad Pagitz & Peter Huemer (Herausgeber)

MALSCHICHTVERÄNDERUNGEN DURCH KREPIERUNG

Untersuchung des Gemäldes „Stillleben mit Ölkanne“ (1931) von Rudolf Wacker Ulrike Palm, Anke Schäning, Wolfgang Baatz

SHAKESPEARE – SHYLOCK – MITTERWURZER.EINE TIROLENSIE ZUM 400. TODESTAG VON WILLIAM SHAKESPEARE

Hansjörg Rabanser

„UND MAN SIEHET DIE IM LICHTE, DIE IM DUNKELN SIEHT MAN NICHT“

Neue Beiträge zu einer Kollektivbiographie von Afrikanern und Afrikanerinnen im frühneuzeitlichen ÖsterreichWalter Sauer

ERSTNACHWEIS VON SYNANTHEDON LORANTHI (KRÁLÍCEK, 1966)

Mistel-Glasflügler neu für Westösterreich, Nordtirol (Lepidoptera, Sesiidae) Benjamin Wiesmair & Andreas Eckelt

AUTORINNEN UND AUTOREN

VORWORT

Neben der umfänglichen Ausstellungstätigkeit, die ja immer auch mit Begleitpublikationen – und damit auch mit Forschungen – verbunden ist, bietet das „Wissenschaftliche Jahrbuch der Tiroler Landesmuseen“ im neunten Jahr seines Erscheinens wieder ein reiches Potpourri an Forschungsleistungen aus unterschiedlichen Fachdisziplinen.

Es belegt so, dass auch neben aufwändigen Umstrukturierungen – ich nenne nur den Übersiedelungsprozess in das neue Sammlungs- und Forschungszentrum – dem so zentralen Anspruch auf fortlaufende wissenschaftliche Forschung an den Landesmuseen Folge geleistet wird.

Einer der Schwerpunkte der Naturwissenschaftlichen Sammlungen ist die Lepidopterologie. Sie ist mit einem von Andreas Eckelt, Benjamin Wiesmair und Ernst Partl verantworteten Bericht zum Entomologen-Treffen des Alpen-Adria-Raumes im Naturpark Kaunergrat ebenso vertreten wie mit einem Beitrag von Peter Huemer zu faunistischen Landes-Neufunden, die auf den intensiven Arbeiten mit DNA-Barcoding basieren. Benjamin Wiesmair und Andreas Eckelt thematisieren weiter einen Erstnachweis von Synanthedon Loranthi für Tirol. Konrad Pagitz und Peter Huemer legen überdies die Ergebnisse des heurigen GEO-Tages der Artenvielfalt vor, der in Thiersee stattfand.

Im Rahmen der heurigen Ausstellung „Nur Gesichter? Porträts der Renaissance“ im Ferdinandeum hat der für Tirol wichtige Künstler Hans Maler einen Schwerpunkt in Präsentation und Forschung erfahren. Die Ergebnisse dieser Forschungen sind auch in ein aktuelles Verzeichnis der Porträts Malers eingeflossen, das Stefan Krause vorlegt.

Neue archivalische Puzzlesteine zur Kollektivbiographie von Afrikanern und Afrikanerinnen im frühneuzeitlichen Österreich legt Walter Sauer vor. Hansjörg Rabanser widmet sich einer Tirolensie anlässlich des 400. Geburtstages von William Shakespeare.

Das Bewahren ist, wie die Forschung, eine der vier wesentlichen Aufgaben von Museen. Daher fügt es sich gut, dass Ulrike Palm, Anke Schäning und Wolfgang Baatz die Ergebnisse ihrer restauratorischen Untersuchungen des Gemäldes „Stillleben mit Ölkanne“ von Rudolf

Wacker aus Ferdinandeumsbesitz vorstellen, dessen Malschicht durch Krepierungen in Mitleidenschaft gezogen wird.

Allen Autorinnen und Autoren sei für ihr Engagement gedankt – und für den termingerechten Abschluss ihrer Beiträge. Einmal mehr gedankt sei Ellen Hastaba für die Koordination und das Lektorat.

Wolfgang Meighörner

Abb. 1: Raupe des Wolfsmilchschwärmers (Hyles euphorbiae). Foto: P. Schattanek.

36. FREUNDSCHAFTLICHES TREFFEN DER ENTOMOLOGEN DES ALPEN-ADRIA-RAUMES IM NATURPARK KAUNERGRAT (TIROL)

Andreas Eckelt, Benjamin Wiesmair & Ernst Partl unter Mitarbeit zahlreicher Entomologen

ABSTRACT

The authors give a short overview of intention and results of the 36th Meeting of Entomologists from the Alpen-Adria-countries, which took place in the Nature Park Kaunergrat (Tyrol) from 1st to 3rd of July 2016. About 80 specialists from seven countries recorded 728 species of insects.

1. EINLEITUNG

Das fachliche Freilandtreffen der Entomologen des Alpen-Adria-Raumes wurde in der wunderschönen Natur- und Kulturlandschaft des Naturparks Kaunergrat (Pitztal – Fließ – Kaunertal) abgehalten. Für eine reibungslose Organisation und einen ebensolchen Ablauf sorgte in Kooperation mit den Tiroler Landesmuseen vor allem das engagierte Team des Naturparks. Bei derartigen Großveranstaltungen spielen naturgemäß die gesellschaftlichen Aspekte immer eine große Rolle und so wurde auch diesmal versucht, den Austausch zwischen den 80 Teilnehmern aus 7 Ländern durch Vorträge und gemeinsame Abendveranstaltungen in den Vordergrund zu stellen. Nicht zu kurz kam aber auch die gemeinsame Sammelaktivität. Es konnte dabei aus einer Vielzahl unterschiedlichster Lebensräume ausgewählt werden. Nach dem Motto „Vielfalt auf kargen Böden“ konnten die Teilnehmer auf Trockenrasen, in kühlen Mooren sowie auf traditionell bewirtschafteten Bergmähdern ihrer Erhebungstätigkeit nachgehen.

Abb. 2: Abendlicher Ausklang nach einer erfolgreichen Erhebung. Foto: A. Eckelt.

Der Naturpark Kaunergrat (Pitztal – Fließ – Kaunertal) beherbergt nicht nur den größten Trockenrasenkomplex Tirols, er ist auch für seine intakte Kulturlandschaft bekannt. Mit dem 36. Entomologentreffen am Kaunergrat konnten diese Alleinstellungsmerkmale einem fachkundigen Publikum präsentiert und gleichzeitig auch wertvolle Daten für das Management dieser Lebensräume erfasst werden. Das Freilandtreffen der Entomologen bot dem Naturpark auch die Gelegenheit, mit potentiellen zukünftigen Projektpartnern in Kontakt zu treten und das Netzwerk im Bereich der Forschung zu erweitern.

2. METHODIK

Um das vielfältige Angebot an Lebensraumtypen im Naturpark Kaunergrat abzudecken, wurden insgesamt 11 Untersuchungsräume festgelegt (Details siehe Tab. 1).

Die Arten wurden mit unterschiedlichen Methoden dokumentiert, um ein möglichst großes Artenspektrum zu erfassen. Tagaktive Insekten wurden primär visuell durch Sichtung und Kontrolle der Vegetation gesucht bzw. es wurden, soweit es das Wetter zuließ, auch Netzfang und Klopffang betrieben. Nachtaktive Arten wurden mit unterschiedlichen Kunstlichtquellen erhoben, wobei sowohl Leinwand als auch Leuchttürme und Lebendlichtfallen zum Einsatz kamen. Die Bestimmungen wurden teilweise vor Ort protokolliert bzw. von den Experten nach weiterer Kontrolle im Labor vorgenommen.

Fachlich wurden vor allem Schmetterlinge, Käfer und Wanzen abgedeckt und in geringerem Umfang auch andere Insektengruppen wie Hautflügler, Heuschrecken und Zikaden erhoben. Sämtliche Protokolle wurden über das biologische Datenerfassungsprogramm BioOffice der Tiroler Landesmuseen digitalisiert, die entsprechenden Objektdaten stehen in der hauseigenen Datenbank der Allgemeinheit zur Verfügung.

Die Teilnehmerliste umfasste einen weiten geographischen und fachlichen Bogen von Entomologen aus Österreich, Italien, Deutschland, Slowenien, Kroatien, Ungarn und England: Johann Brandner, Otmar Czadek, Andreas Eckelt, Rudolf Eis, Peter Fleischmann, Raimund Franz, Thomas Frieß, Paolo Glerean, Stanislav Gomboc, Joachim Gosser, Theo Grünewald, Rudolf Haller, Lilli Hassler, Walter Hautz, Manfred Hautz, Ernst Heiss, Peter Huemer, Norbert Keil, Rudi Keller, Toni Koren, Thomas Lange, Guiseppe Longo Turri, Alessandro Manzione, Bernhard May, Roland Mayrhofer, Alexander Miehr, Carlo Morandini, Hans Mühle, Alfred Otter, Sandra Preiml, Nejc Rabuza, Kurt Regensburger, Laszlo Ronkay, Michael Schaarschmidt, Petra Schattanek, Herbert Schmidt, Anette Scholley-Pfab, Michael Schwarm, Herbert Seelaus, Ernst Seep, Werner Spieß, Günter Stangelmaier, Manfred Ströhle, Gerhard Tarmann, Peter Theodor, Maria Toth-Ronkay, Jerry Tremewan, Manfred Tschinder, Günter Vilgut, Harald Vilgut, Manuel Vilgut, Rudolf Vilgut, Otmar Wanninger, Christian Wieser, Benjamin Wiesmair, Dieter Wöhrle, Maria Zacherl, Mladen Zadravec, Christof Zeller, Harald Zicklam.

Abb. 3: Entomologen bei der Aufsammlung von Zikaden. Foto: A. Eckelt.

Abb. 4: Erhebung der Nachtfalterfauna. Foto: P. Schattanek.

Tab. 1: Untersuchungsräume im Rahmen des 36. Freundschaftlichen Treffens der Entomologen des Alpen-Adria-Raumes im Naturpark Kaunergrat.

Abb. 5: Blütenreiche Felssteppenrasen Vögele Bichl. Foto: P. Schattanek.

3. ERGEBNISSE

Es konnten 1868 Objektdatensätze zu insgesamt 728 Insektenarten aus den Ordnungen Lepidoptera (493 Arten), Coleoptera (123 Arten), Hemiptera (85), Orthoptera (15) und Hymenoptera (12), gewonnen werden.

3.1 COLEOPTERA (KÄFER)

In Zusammenarbeit von Herbert Schmidt, Harald Zicklam, Hans Mühle und Andreas Eckelt

In den allgemeinen faunistischen Werken über die Nordtiroler Käferfauna finden sich relativ wenige Anmerkungen aus dem Untersuchungsgebieten (WÖRNDLE 1950, HEISS 1971, HEISS & KAHLEN 1976, KAHLEN 1987). Genaue Artenzahlen über die Käferfauna des Schutzgebietes sind nicht bekannt. Die im Rahmen der Erhebungen festgestellten 123 Arten stellen nur einen Bruchteil der tatsächlich im Gebiet vorkommenden Käferarten dar. Bisher sind nur 340 Arten bei knapp 700 Datensätzen aus dem Untersuchungsraum in der BioOffice Datenbank der Tiroler Landesmuseen gespeichert. Besonders in den xerothermen Trockenhängen rund um den Ort Fließ ist noch mit einer Vielzahl an interessanten Arten zu rechnen. Als bemerkenswerte Funde können die zwei Arten Panagaeus bipustulatus (Carabidae) und Monochamus saltuarius (Cerambycidae) genannt werden. Die Funde stellen jeweils den dritten sowie vierten Fund dieser Arten in Nordtirol dar. Die Art Monochamus saltuarius konnte das letzte Mal 1970 in Nordtirol beobachtet werden.

Abb. 6: Pinselkäfer (Trichius fasciatus). Foto: A. Eckelt.

Taxon / Familie

FO

Anthribidae

 

Platystomos albinus (LINNAEUS 1758)

1

Apionidae

 

Apion frumentarium (LINNAEUS 1758)

7

Buprestidae

 

Anthaxia quadripunctata (LINNAEUS 1758)

1,2

Byturidae

 

Byturus tomentosus (DE GEER 1774)

7

Cantharidae

 

Rhagonycha fulva (SCOPOLI 1763)

1

Carabidae

 

Abax ovalis (DUFTSCHMID 1812)

1,2

Agonum muelleri (HERBST 1784)

1

Agonum sexpunctatum (LINNAEUS 1758)

1

Amara curta DEJEAN 1828

1

Amara familiaris (DUFTSCHMID 1812)

7

Amara similata (GYLLENHAL 1810)

1

Badister dilatatus CHAUDOIR 1837

2

Bembidion lampros (HERBST 1784)

1

Calathus fuscipes (GOEZE 1777)

1,2

Calathus melanocephalus (LINNAEUS 1758)

7

Dromius quadrimaculatus (LINNAEUS 1758)

1

Harpalus affrnis (SCHRANK 1781)

1

Harpalus honestus (DUFTSCHMID 1812)

1

Harpalus rubripes (DUFTSCHMID 1812)

1

Harpalus serripes (QUENSEL IN SCHONHERR 1806)

1

Olisthopus sturmii (DUFTSCHMID 1812)

1

Panagaeus bipustulatus (FABRICIUS 1775)

2

Paradromius linearis (OLIVIER 1795)

2

Philorhizus notatus (STEPHENS 1827)

1

Poecilus lepidus (LESKE 1785)

1,2

Pseudoophonus rufipes (DE GEER 1774)

1,2

Cerambycidae

 

Alosterna tabacicolor (DE GEER 1775)

1, 2, 3,

Anastrangalia sanguinolenta (LINNAEUS 1761)

2, 3

Callidium coriaceum PAYKULL 1800

1

Dinoptera collaris (LINNAEUS 1758)

1, 2, 3

Gaurotes virginea (LINNAEUS 1758)

7

Monochamus saltuarius (GEBLER 1830)

3

Oberea pupillata (GYLLENHAL 1817)

1

Pachyta quadrimaculata (LINNAEUS 1758)

2, 3

Pachytodes cerambyciformis (SCHRANK 1781)

2, 3

Pseudovadonia livida (FABRICIUS 1776)

2, 3

Rutpela maculata (PODA 1761)

1, 2, 3

Stenurella bifasciata (MULLER 1776)

1,2

Stenurella melanura (LINNAEUS 1758)

3

Stenurella nigra (LINNAEUS 1758)

1, 2, 3

Tetropium castaneum (LINNAEUS 1758)

2, 3

Tetrops starkii CHEVROLAT 1859

1

Chrysomelidae

 

Altica oleracea (LINNAEUS 1758)

1

Bruchus affrnis FROLICH 1799

7

Cassida vibex LINNAEUS 1767

1

Clytra laeviuscula RATZEBURG 1837

1, 7

Clytra quadripunctata (LINNAEUS 1758)

1

Cryptocephalus hypochaeridis (LINNAEUS 1758)

1, 2

Psylliodes chalcomerus (ILLIGER 1807)

1

Cisidae

 

Ennearthron cornutum (GYLLENHAL 1827)

1

Cleridae

 

Thanasimus formicarius (LINNAEUS 1758)

1, 2, 3, 7

Trichodes apiarius (LINNAEUS 1758)

1,2, 3

Coccinellidae

 

Aphidecta obliterata (LINNAEUS 1758)

7

Cynegetis impunctata (LINNAEUS 1758)

1

Propylea quatuordecimpunctata (LINNAEUS 1758)

1

Psyllobora vigintiduopunctata (LINNAEUS 1758)

1, 2

Scymnus abietis PAYKULL 1798

7

Subcoccinella vigintiquatuorpunctata (LINNAEUS 1758)

1

Curculionidae

 

Dryocoetes autographus (RATZEBURG 1837)

8

Hylastes cunicularius ERICHSON 1836

8

Hylesinus varius (FABRICIUS 1775)

1

Ips typographus (LINNAEUS 1758)

1

Isochnus foliorum (MULLER 1764)

1

Orchestes testaceus (MULLER 1776)

1

Pityogenes chalcographus (LINNAEUS 1761)

1

Xylocleptes bispinus (DUFTSCHMID 1825)

1

Dascillidae

 

Dascillus cervinus (LINNAEUS 1758)

8

Elateridae

 

Adrastus pallens (FABRICIUS 1792)

8

Agrypnus murinus (LINNAEUS 1758)

1,2, 8

Athous haemorrhoidalis (FABRICIUS 1801)

1

Athous subfuscus (0. F. MULLER 1764)

8

Cardiophorus ruficollis (LINNAEUS 1758)

2

Hemicrepidius hirtus (HERBST 1784)

8

Limonius minutus (LINNAEUS 1758)

1, 8

Melanotus castanipes (PAYKULL 1800)

1

Selatosomus aeneus (LINNAEUS 1758)

1

Histeridae

 

Hister unicolor LINNAEUS 1758

1

Margarinotus obscurus (KUGELANN 1792)

1

Hydrophilidae

 

Cercyon analis (PAYKULL 1798)

1

Cercyon impressus (STURM 1807)

1

Sphaeridium lunatum FABRICIUS 1792

1

Lucanidae

 

Sinodendron cylindricum (LINNAEUS 1758)

3

Malachiidae

 

Clanoptilus elegans (OLIVIER 1790)

1,2

Mordellidae

 

Mordellistena brevicauda (BOHEMAN 1849)

1

Mordellistena humeralis (LINNAEUS 1758)

1

Mordellistena tarsata MULSANT 1856

1

Nanophyidae

 

Nanophyes marmoratus (GOEZE 1777)

1

Oedemeridae

 

Chrysanthia geniculata (W. SCHMIDT 1846)

2

Chrysanthia viridissima (LINNAEUS 1758)

8

Oedemera flavipes (FABRICIUS 1792)

1

Oedemera virescens (LINNAEUS 1767)

2

Salpingidae

 

Salpingus planirostris (FABRICIUS 1787)

8

Scarabaeidae

 

Aphodius brevis ERICHSON 1848

1

Aphodius erraticus (LINNAEUS 1758)

1

Aphodius fimetarius (LINNAEUS 1758)

1

Aphodius foetens (FABRICIUS 1787)

1

Aphodius fossor (LINNAEUS 1758)

1,2

Aphodius granarius (LINNAEUS 1767)

1

Aphodius pusillus (HERBST 1789)

1

Aphodius sticticus (PANZER 1798)

1

Cetonia aurata (LINNAEUS 1761)

1,2

Hoplia argentea (PODA 1761)

1,2

Onthophagus fracticornis (PREYSSLER 1790)

1

Onthophagus joannae GOLJAN 1953

1

Oxythyrea funesta (PODA 1761)

1,2

Phyllopertha horticola (LINNAEUS 1758)

1, 2, 8

Serica brunnea (LINNAEUS 1758)

2

Trichius fasciatus (LINNAEUS 1758)

2

Scraptiidae

 

Anaspis frontalis (LINNAEUS 1758)

1,2

Anaspis rufilabris (GYLLENHALL 1827)

1

Silphidae

 

Silpha obscura LINNAEUS 1758

1,2

Silpha tyrolensis LAICHARTING 1781

1

Staphylinidae

 

Claviger longicornis MULLER 1818

1

Ocypus ophthalmicus (SCOPOLI 1763)

1

Ontholestes murinus (LINNAEUS 1758)

1

Paederus littoralis GRAVENHORST 1802

2

Tenebrionidae

 

Cteniopus sulphureus (LINNAEUS 1758)

1, 2

Diaperis boleti (LINNAEUS 1758)

2

Isomira hypocrita MULSANT 1856

2

Lagria hirta (LINNAEUS 1758)

1,2, 8

Platydema violaceum (FABRICIUS 1790)

2

Pseudocistela ceramboides (LINNAEUS 1761)

2

Scaphidema metallicum (FABRICIUS 1792)

2

3.2 HEMIPTERA (SCHNABELKERFE)

3.2.1 Heteroptera (Wanzen)

In Zusammenarbeit von Johann Brandner, Ernst Heiss, Thomas Frieß und Andreas Eckelt

Taxon / Familie

FO

Acanthosomatidae

 

Cyphostethus tristriatus (FABRICIUS 1787)

2

Anthocoridae

 

Anthocoris nemoralis (FABRICIUS 1794)

2, 10

Orius minutus (LINNAEUS 1758)

1

Orius niger (WOLFF 1811)

1

Aradidae

 

Aradus corticalis (LINNAEUS 1758)

10

Coreidae

 

Coreus marginatus (LINNAEUS 1758)

2

Coriomeris denticulatus (SCOPOLI 1763)

1

Lygaeidae

 

Ischnocoris hemipterus (SCHILLING 1829)

1

Lygaeus simulans DECKERT 1985

2

Macroplax preyssleri (FIEBER 1837)

2

Megalonotus chiragra (FABRICIUS 1794)

2

Platyplax salviae (SCHILLING 1829)

1, 2

Rhyparochromus phoeniceus (ROSSI 1794)

2

Stygnocoris fuligineus (GEOFFROY 1785)

1, 2

Tropistethus holosericus (SCHOLTZ 1846)

1

Miridae

 

Adelphocoris lineolatus (GOEZE 1778)

1, 2

Adelphocoris seticornis (FABRICIUS 1775)

2

Amblytylus nasutus (KIRSCHBAUM 1856)

2

Atractotomus parvulus REUTER 1878

2

Charagochilus gyllenhalii (FALLEN 1807)

1, 10

Chlamydatus evanescens (BOHEMAN 1852)

1

Chlamydatus pulicarius (FALLEN 1807)

1

Chlamydatus pullus (REUTER 1870)

1,2, 10

Chlamydatus saltitans (FALLEN 1807)

2

Cremnocephalus alpestris WAGNER 1941

10

Deraeocoris ruber (LINNAEUS 1758)

2

Dichrooscytus valesianus FIEBER 1861

2

Dicyphus errans (WOLFF 1804)

1

Halticus apterus (LINNAEUS 1758)

1

Leptopterna dolabrata (LINNAEUS 1758)

2, 10

Lygus pratensis (LINNAEUS 1758)

2

Lygus rugulipennis POPPIUS 1911

1,2

Lygus wagneri REMANE 1955

2

Macrotylus herrichi (REUTER 1873)

1,2

Megaloceroea recticornis (GEOFFROY 1785)

2

Notostira erratica (LINNAEUS 1758)

1,2

Orthonotus rufifrons (FALLEN 1807)

2

Orthops basalis (A. COSTA 1853)

10

Phylus coryli (LINNAEUS 1758)

10

Plagiognathus arbustorum (FABRICIUS 1794)

2

Plagiognathus chrysanthemi (WOLFF 1804)

2

Polymerus microphthalmus (WAGNER 1951)

1

Polymerus unifasciatus (FABRICIUS 1794)

2

Stenodema holsata (FABRICIUS 1787)

1, 10

Nabidae

 

Nabis ericetorum SCHOLTZ 1847

1

Nabis rugosus (LINNAEUS 1758)

2

Pentatomidae

 

Aelia acuminata (LINNAEUS 1758)

2, 10

Carpocoris fuscispinus (BOHEMAN 1850)

1,2

Dolycoris baccarum (LINNAEUS 1758)

2

Eurydema oleracea (LINNAEUS 1758)

1,2

Piezodorus lituratus (FABRICIUS 1794)

2

Reduviidae

 

Coranus subapterus (DE GEER 1773)

2

Rhynocoris iracundus (PODA 1761)

2

Rhopalidae

 

Corizus hyoscyami (LINNAEUS 1758)

2, 10

Rhopalus parumpunctatus SCHILLING 1829

1,2

Tingidae

 

Acalypta marginata (WOLFF 1804)

2

Elasmotropis testacea (HERRICH-SCHAEFFER 1830)

2

Lasiacantha capucina (GERMAR 1837)

1, 2

3.2.2 Cicadomorpha (Rundkopfzikaden) und Fulgoromorpha (Spitzkopfzikaden)

Maria Toth-Ronkay

Es wurden insgesamt 27 Zikadenarten nachgewiesen. Von diesen werden Aphrophora alni, Neophilaenus albipennis, Cercopis sanguinolenta, Allygidius abbreviatus, Aphrodes makarovi, Emelyanoviana mollicula, Evacanthus acuminatus und Hardya tenuis erstmals für Nordtirol publiziert.

Der schlechte Untersuchungsgrad der Nordtiroler Zikadenfauna spiegelt sich darin wieder, dass sehr häufige Arten, wie z. B. Aphrophora alni oder auch Cercopis sanguinolenta zum ersten Mal nachgewiesen wurden (schriftl. Mitteilung Gernot Kunz).

Taxon / Familie

FO

Aphrophoridae

 

Aphrophora alni (FALLEN 1805)

10

Neophilaenus albipennis (FABRICIUS 1798)

10

Neophilaenus infumatus (HAUPT 1917)

10

Philaenus spumarius (LINNAEUS 1758)

10

Cercopidae

 

Cercopis sanguinolenta (SCOPOLI 1763)

1

Cicadellidae

 

Adarrus multinotatus (BOHEMAN 1847)

1

Allygidius abbreviatus (LETHIERRY 1878)

1

Anaceratagallia ribauti (OSSIANNILSSON 1938)

10

Aphrodes makarovi ZACHVATKIN 1948

1, 10

Arocephalus languidus (FLOR 1861)

1

Arocephalus longiceps (KIRSCHBAUM 1868)

1, 10

Deltocephalus pulicaris (FALLEN 1806)

1

Emelyanoviana mollicula (BOHEMAN 1845)

10

Errastunus ocellaris (FALLEN 1806)

10

Eupelix cuspidata (FABRICIUS 1775)

10

Euscelis incisus (KIRSCHBAUM 1858)

1, 10

Evacanthus acuminatus (FABRICIUS 1794)

10

Hardya tenuis (GERMAR 1821)

1

Macrosteles laevis (RIBAUT 1927)

1

Macustus grisescens (ZETTERSTEDT 1828)

8

Oncopsis flavicollis (LINNAEUS 1761)

8

Psammotettix confinis (DAHLBOM 1850)

1

Psammotettix helvolus (KIRSCHBAUM 1868)

1

Turrutus socialis (FLOR 1861)

10

Verdanus abdominalis (FABRICIUS 1803)

10

Delphacidae

 

Asiraca clavicornis (FABRICIUS 1794)

1

Ulopidae

 

Utecha trivia (GERMAR 1821)

8

3.3 HYMENOPTERA (HAUTFLÜGLER)

In Zusammenarbeit von Wolfgang Schedl und Maria Zacherl

Es wurden 12 Hymenopteren-Arten aus 3 Familien nachgewiesen. Darunter befinden sich 6 Hummelarten (Fam. Apidae, Gatt. Bombus) sowie 6 Pflanzenwespen (Fam. Cephidae, Tenthrenidae). Als eine Art, die bei uns ihr nördlichstes Verbreitungsareal erreicht, ist die Tonerdhummel (Bombus argillaceus) zu erwähnen. An der Nordgrenze besiedelt sie als wärmeliebende Art besonders die Südhänge der inneralpinen Trockentäler. Sie kommt normalerweise nicht nördlich des Inntals, des oberen Salzachtales, des Saalfeldener Beckens, des Ennstals und der Niederösterreichischen Voralpen vor. Die langrüsselige Art benötigt aufgrund ihrer oft großen Kolonien ein adäquates Nahrungsangebot an langröhrigen Blüten (v. a. Lamiaceae, Fabaceae). Sie zählt im Alpenraum daher zu den Indikatoren für blütenreiche Wiesengesellschaften der Lagen bis 1500 m (schriftl. Mitteilung Johann Neumayer).

Taxon / Familie

FO

Apidae

 

Bombus argillaceus (SCOPOLI 1763)

1

Bombus hortorum (LINNAEUS 1761)

8

Bombus lucorum (LINNAEUS 1761)

8

Bombus pratorum (LINNAEUS 1761)

7, 8

Bombus terrestris (LINNAEUS 1758)

8

Bombus wurflenii RADOSZKOWSKI 1859

8

Cephidae

 

Cephus spinipes (PANZER 1800)

1

Tenthredinidae

 

Blennocampa phyllocolpa VIITASAARI & VIKBERG 1985

1

Dolerus gonager (FABRICIUS 1781)

1

Macrophya carinthiaca (KLUG 1817)

1

Monophadnus pallescens (GMELIN 1790)

1

Tenthredo schaefferi KLUG 1817

1

3.4 LEPIDOPTERA

In Zusammenarbeit von Otmar Czadek, Rudolf Eis, Peter Fleischmann, Raimund Franz, Stanislav Gomboc, Theo Grünewald, Rudolf Haller, Lilli Hassler, Peter Huemer, Norbert Keil, Rudi Keller, Toni Koren, Thomas Lange, Bernhard May, Roland Mayrhofer, Alexander Miehr, Nejc Rabuza, Kurt Regensburger, Laszlo Ronkay, Michael Schaarschmidt, Petra Schattanek, Anette Scholley-Pfab, Michael Schwarm, Herbert Seelaus, Werner Spieß, Günter Stangelmaier, Manfred Ströhle, Gerhard Tarmann, Jerry Tremewan, Manfred Tschinder, Günter Vilgut, Harald Vilgut, Manuel Vilgut, Rudolf Vilgut, Christian Wieser, Benjamin Wiesmair, Dieter Wöhrle, Maria Zacherl und Mladen Zadravec

Mit 493 Arten konnte die große Schmetterlingsvielfalt des Naturparks Kaunergrat bestätigt werden. In den Fließer Sonnenhängen konnten einige Trockenrasenarten nachgewiesen werden, wie Dichagyris signifera oder auch der streng geschützte Thymian-Ameisenbläuling (Maculinea arion). Das häufige Auffinden des Wolfsmilchschwärmers (Hyles euphorbiae) ist für Nordtirol etwas Besonderes, da die Populationen dieser Art in den letzten Jahren stark zurückgegangen sind. Mit Xestia sincera konnte auch eine Seltenheit der Moore und feuchten Nadelwäldern zum wiederholten Male nachgewiesen werden. Rezente Nachweise dieser Art aus Österreich stammen allesamt von wenigen Fundpunkten aus dem Oberinntal (MALICKY et al 2000).

Abb. 7: Der Trockenrasenspezialist Dichagyris signifera. Foto: P. Buchner.

Taxon / Familie

FO

Adelidae

 

Nematopogon robertella (CLERCK 1759)

7

Nematopogon schwarziellus ZELLER 1839

7

Nemophora degeerella (LINNAEUS 1758)

9

Argyresthiidae

 

Argyresthia conjugella ZELLER 1839

7

Cossidae

 

Zeuzera pyrina (LINNAEUS 1761)

1

Crambidae

 

Agriphila straminella (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1

Anania coronata (HUFNAGEL 1767)

7

Anania funebris (STROM 1768)

3

Anania fuscalis (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

7

Anania hortulata (LINNAEUS 1758)

1

Anania lancealis (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1

Anania terrealis (TREITSCHKE 1829)

7, 9

Catoptria conchella (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 7, 8

Catoptria permutatellus (HERRICH-SCHAFFER 1848)

1

Catoptria pyramidellus (T REITSCHKE 1832)

7, 8

Catoptria speculalis HUBNER 1825

7, 8

Chrysoteuchia culmella (LINNAEUS 1758)

1, 7, 8, 9

Crambus lathoniellus (ZINCKEN 1817)

1,3, 7, 9

Crambus pascuella (LINNAEUS 1758)

7

Diasemia reticularis (LINNAEUS 1761)

7, 9

Diasemiopsis ramburialis (DUPONCHEL 1834)

7

Mecyna flavalis (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1

Metaxmeste phrygialis (HUBNER 1796)

9

Pleuroptya ruralis (SCOPOLI 1763)

1

Pyrausta aerealis (HUBNER 1793)

6, 7, 9

Pyrausta aurata (SCOPOLI 1763)

7

Pyrausta despicata (SCOPOLI 1763)

1, 7

Udea alpinalis (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

9

Udea ferrugalis (HUBNER 1796)

7

Udea lutealis (HUBNER 1809)

1

Udea nebulalis (HUBNER 1796)

7

Udea rhododendronalis (DUPONCHEL 1834)

9

Udea uliginosalis (STEPHENS 1834)

9

Drepanidae

 

Drepana falcataria (LINNAEUS 1758)

1,3

Falcaria lacertinaria (LINNAEUS 1758)

6

Habrosyne pyritoides (HUFNAGEL 1766)

1,3, 8, 11

Ochropacha duplaris (LINNAEUS 1761)

6

Tethea ocularis (LINNAEUS 1767)

3

Tethea or (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1,3, 7, 9, 11

Tetheella fluctuosa (HUBNER 1803)

9

Thyatira batis (LINNAEUS 1758)

3, 7, 9

Watsonalla binaria (HUFNAGEL 1767)

3

Elachistidae

 

Ethmia bipunctella (FABRICIUS 1775)

1

Erebidae

 

Atolmis rubricollis (LINNAEUS 1758)

1,3, 8

Calliteara pudibunda (LINNAEUS 1758)

1, 8

Diacrisia sannio (LINNAEUS 1758)

3, 6, 7, 8, 9

Eilema depressa (ESPER 1787)

1

Eilema sororcula (HUFNAGEL 1766)

3

Euclidia glyphica (LINNAEUS 1758)

3, 6, 8, 9

Herminia grisealis (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3

Herminia tarsicrinalis (KNOCH 1782)

3

Herminia tarsipennalis (TREITSCHKE 1835)

1,3

Hypena obesalis TREITSCHKE 1829

3, 9

Hypena proboscidalis (LINNAEUS 1758)

1,3

Laspeyria flexula (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1,3

Lygephila craccae (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3

Lygephila pastinum (T REITSCHKE 1826)

1,3

Lygephila viciae (HUBNER 1822)

8

Nudaria mundana (LINNAEUS 1761)

3

Parasemia plantaginis (LINNAEUS 1758)

1

Pechipogo plumigeralis HUBNER 1825

6

Polypogon tentacularia (LINNAEUS 1758)

3, 6, 7, 8

Rhyparia purpurata (LINNAEUS 1758)

1

Scoliopteryx libatrix (LINNAEUS 1758)

3

Setina irrorella (LINNAEUS 1758)

3, 6, 7

Spilosoma lubricipeda (LINNAEUS 1758)

1,6, 9, 11

Trisateles emortualis (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1

Gelechiidae

 

Acompsia cinerella (CLERCK 1759)

7

Acompsia tripunctella (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

9

Bryotropha terrella (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

7

Chionodes fumatella (DOUGLAS 1850)

7

Chionodes hayreddini KOCAK 1986

7

Eulamprotes libertinella (ZELLER 1872)

7

Mesophleps silacella (HUBNER 1796)

1

Neofaculta infernella (HERRICH-SCHAFFER 1854)

7

Prolita sexpunctella (FABRICIUS 1794)

9

Teleiopsis bagriotella (DUPONCHEL 1840)

7

Geometridae

 

Abraxas sylvata (SCOPOLI 1763)

3

Alcis repandata (LINNAEUS 1758)

1, 3, 7, 8, 9

Aplocera praeformata (HUBNER 1826)

3, 6, 7, 9

Biston betularia (LINNAEUS 1758)

3, 6, 7, 8, 9

Bupalus piniaria (LINNAEUS 1758)

1, 6, 7, 8

Cabera exanthemata (SCOPOLI 1763)

3, 7, 8, 9

Cabera pusaria (LINNAEUS 1758)

8

Campaea margaritaria (LINNAEUS 1761)

1, 6, 7, 8

Camptogramma bilineata (LINNAEUS 1758)

7

Camptogramma scripturata (HUBNER 1799)

3

Catarhoe cuculata (HUFNAGEL 1767)

1, 6, 7, 8

Catarhoe rubidata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

8

Cepphis advenaria (HUBNER 1790)

3

Charissa ambiguata (DUPONCHEL 1830)

7, 8

Charissa glaucinaria (HUBNER 1799)

6, 7, 8, 9

Charissa pullata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 6

Chiasmia clathrata (LINNAEUS 1758)

1,3, 6, 8

Chloroclysta miata (LINNAEUS 1758)

6, 7, 9

Chloroclysta siterata (HUFNAGEL 1767)

8

Coenotephria salicata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 7, 9

Colostygia aptata (HUBNER 1813)

7

Colostygia pectinataria (KNOCH 1781)

1, 6, 7, 8

Colostygia turbata (HUBNER 1799)

6, 7

Cosmorhoe ocellata (LINNAEUS 1758)

7, 8

Deileptenia ribeata (CLERCK 1759)

3

Dysstroma citrata (LINNAEUS 1761)

6, 8, 9

Dysstroma truncata (HUFNAGEL 1767)

1, 6, 8, 9

Ecliptopera silaceata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 6, 7, 8, 9

Electrophaes corylata (THUNBERG 1792)

6, 7

Elophos dilucidaria (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 8, 9

Elophos vittaria (THUNBERG 1788)

6, 7, 8, 9

Ematurga atomaria (LINNAEUS 1758)

6, 8, 9

Entephria caesiata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

6, 7, 8, 9

Epione repandaria (HUFNAGEL 1767)

3

Epione vespertaria (LINNAEUS 1767)

1

Epirrhoe alternata (MULLER 1764)

1,8

Epirrhoe galiata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 7, 9

Epirrhoe molluginata (HUBNER 1813)

6, 7, 8, 9

Epirrhoe tristata (LINNAEUS 1758)

9

Eulithis prunata (LINNAEUS 1758)

1

Eupithecia abietaria (GOEZE 1781)

7, 8, 9

Eupithecia analoga DJAKONOV 1926

7, 8

Eupithecia icterata (DE VILLERS 1789)

3, 6, 7

Eupithecia intricata (ZETTERSTEDT 1839)

9

Eupithecia lanceata (HUBNER 1825)

9

Eupithecia lariciata (FREYER 1841)

6, 7, 8, 9

Eupithecia linariata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3

Eupithecia nanata (HUBNER 1813)

6, 7, 9

Eupithecia satyrata (HUBNER 1813)

8, 9

Eupithecia silenata ASSMANN 1848

9

Eupithecia subfuscata (HAWORTH 1809)

7

Eupithecia tantillaria BOISDUVAL 1840

8

Eupithecia undata (FREYER 1840)

9

Eupithecia venosata (FABRICIUS 1787)

1, 6, 7, 9

Eupithecia veratraria HERRICH-SCHAFFER 1848

6, 7, 8, 9

Geometra papilionaria (LINNAEUS 1758)

3

Glacies alpinata (SCOPOLI 1763)

9

Gnophos furvata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

8

Gnophos obfuscata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

6, 8, 9

Hemistola chrysoprasaria (ESPER 1795)

1

Hemithea aestivaria (HUBNER 1789)

1,3

Horisme aemulata (HUBNER 1813)

3, 7, 8, 9

Horisme tersata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

7

Hydria undulata (LINNAEUS 1758)

1,3, 6, 7, 8

Hydriomena furcata (THUNBERG 1784)

6

Hydriomena impluviata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 6, 7, 8, 9

Hydriomena ruberata (FREYER 1831)

1, 7, 9

Hylaea fasciaria (LINNAEUS 1758)

7, 8

Idaea aversata (LINNAEUS 1758)

1,3, 8

Idaea biselata (HUFNAGEL 1767)

1

Idaea seriata (SCHRANK 1802)

6

Idaea serpentata (HUFNAGEL 1767)

6

Jodis lactearia (LINNAEUS 1758)

8

Jodis putata (LINNAEUS 1758)

8

Lampropteryx suffumata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

7, 8

Ligdia adustata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3

Lobophora halterata (HUFNAGEL 1767)

9

Lomaspilis marginata (LINNAEUS 1758)

1,3, 6, 7, 8, 9

Lomographa temerata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

8

Macaria alternaria (HUBNER 1799)

3

Macaria liturata (CLERCK 1759)

1,3, 6, 7, 8, 9

Macaria notata (LINNAEUS 1758)

1,3, 11

Macaria signaria (HUBNER 1809)

6, 7, 8

Martania taeniata (STEPHENS 1831)

8

Melanthia procellata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1,3

Mesoleuca albicillata (LINNAEUS 1758)

6

Minoa murinata (SCOPOLI 1763)

9

Nebula achromaria (DE LA HARPE 1853)

3

Odezia atrata (LInnaeus 1758)

3, 6, 7, 9

Odontopera bidentata (CLERCK 1759)

1,3, 6, 7, 8, 9, 11

Opisthograptis luteolata (LINNAEUS 1758)

1,3, 7, 8

Ourapteryx sambucaria (LINNAEUS 1758)

1,3

Pareulype berberata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

7

Pasiphila chloerata (MABILLE 1870)

8

Peribatodes rhomboidaria (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

7

Perizoma affinitata (STEPHENS 1831)

9

Perizoma albulata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

6, 7, 8, 9

Perizoma alchemillata (LINNAEUS 1758)

6, 7, 8, 9

Perizoma blandiata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1,9

Perizoma hydrata (TREITSCHKE 1829)

8

Perizoma incultaria (HERRICH-SCHAFFER 1848)

9

Perizoma minorata (TREITSCHKE 1828)

6, 9

Perizoma obsoletata (HERRICH-SCHAFFER 1838)

9

Plagodis pulveraria (LINNAEUS 1758)

3, 6, 7, 8

Plemyria rubiginata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1

Pseudopanthera macularia (LINNAEUS 1758)

3

Psodos quadrifaria (SULZER 1776)

9

Puengeleria capreolaria (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

8

Rheumaptera hastata (LINNAEUS 1758)

9

Rheumaptera subhastata (NOLCKEN 1870)

1

Rhodostrophia vibicaria (CLERCK 1759)

1,8

Scopula floslactata (HAWORTH 1809)

3

Scopula immorata (LINNAEUS 1758)

3, 6, 7, 9

Scopula incanata (LINNAEUS 1758)

3, 7

Scopula ternata SCHRANK 1802

6, 7, 8, 9

Scopula umbelaria (HUBNER 1813)

8

Selenia dentaria (FABRICIUS 1775)

6, 7, 9

Spargania luctuata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

6, 8, 9

Thera britannica (TURNER 1925)

3

Thera cembrae (KITT 1912)

7, 9

Thera obeliscata (HUBNER 1787)

8

Thera variata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 7, 8

Thera vetustata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3

Venusia cambrica CURTIS 1839

6, 7

Xanthorhoe decoloraria (ESPER 1806)

3, 9

Xanthorhoe designata (HUFNAGEL 1767)

6, 7

Xanthorhoe fluctuata (LINNAEUS 1758)

9

Xanthorhoe incursata (HUBNER 1813)

6, 9

Xanthorhoe montanata (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

6, 7, 89

Xanthorhoe quadrifasiata (CLERCK 1759)

3

Xanthorhoe spadicearia (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

7, 8, 9

Glyphipterigidae

 

Glyphipterix thrasonella (SCOPOLI 1763)

7

Hesperiidae

 

Carterocephalus palaemon (PALLAS 1771)

9

Erynnis tages (LINNAEUS 1758)

6, 9

Hesperia comma (LINNAEUS 1758)

9

Ochlodes sylvanus (ESPER 1777)

1, 2, 3, 7, 9

Pyrgus andromedae (WALLENGREN 1853)

9

Thymelicus lineola (OCHSENHEIMER 1808)

1, 2

Lasiocampidae

 

Dendrolimus pini (LINNAEUS 1758)

3, 8

Lasiocampa quercus (LINNAEUS 1758)

6, 7, 8, 9

Macrothylacia rubi (LINNAEUS 1758)

7, 8, 9

Malacosoma neustria (Linnaeus 1758)

1,3

Lycaenidae

 

Aricia agestis/ artaxerxes

3, 6, 9

Callophrys rubi (LINNAEUS 1758)

9

Cupido minimus (FUESSLY 1775)

1

Lycaena alciphron (ROTTEMBURG 1775)

3

Lycaena hippothoe (LINNAEUS 1761)

3, 6, 7, 9

Lycaena phlaeas (LINNAEUS 1761)

1

Lycaena tityrus (PODA 1761)

9

Maculinea arion (LINNAEUS 1758)

1,3, 6

Plebejus eumedon (ESPER 1780)

9

Plebejus glandon (DE PRUNNER 1798)

9

Plebejus optilete (KNOCH 1781)

8, 9

Plebejus orbitulus (DE PRUNNER 1798)

9

Polyommatus amandus (SCHNEIDER 1792)

3, 6

Polyommatus bellargus (ROTTEMBURG 1775)

1

Polyommatus icarus (ROTTEMBURG 1775)

1, 3, 6, 9

Polyommatus semiargus (ROTTEMBURG 1775)

1,6, 9

Micropterigidae

 

Micropterix allionella (FABRICIUS 1794)

9

Noctuidae

 

Abrostola asclepiadis (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1, 3, 7, 8

Abrostola tripartita (HUFNAGEL 1766)

1, 3, 7, 9

Abrostola triplasia (LINNAEUS 1758)

8

Acontia trabealis (SCOPOLI 1763)

1

Acronicta alni (LINNAEUS 1767)

1,3, 9, 11

Acronicta auricoma (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 6, 7, 8, 9

Acronicta euphorbiae (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 6, 7, 8, 9, 11

Acronicta leporina (LINNAEUS 1758)

1, 11

Acronicta megacephala (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

9, 11

Acronicta psi (LINNAEUS 1758)

1,3

Acronicta rumicis (LINNAEUS 1758)

3, 8

Actinotia polyodon (CLERCK 1759)

1,3

Agrotis cinerea (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 6

Agrotis clavis (HUFNAGEL 1766)

1,3, 7

Agrotis exclamationis (LINNAEUS 1758)

1, 11

Agrotis ipsilon (HUFNAGEL 1766)

1,9, 11

Agrotis segetum (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1

Agrotis simplonia (GEYER 1832)

8, 9

Anaplectoides prasina (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1,3, 7, 9, 11

Anarta myrtilli (LINNAEUS 1761)

8, 9

Apamea crenata (HUFNAGEL 1766)

3, 6, 7, 8, 9, 11

Apamea illyria FREYER 1846

3, 6, 7, 8

Apamea lateritia (HUFNAGEL 1766)

9

Apamea lithoxylaea (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3

Apamea maillardi (GEYER 1834)

9

Apamea monoglypha (HUFNAGEL 1766)

1,3, 7, 9

Apamea platinea (TREITSCHKE 1825)

1

Apamea rubrirena (TREITSCHKE 1825)

3, 6, 7, 8, 9

Apamea sordens (HUFNAGEL 1766)

6, 7

Apamea sublustris (ESPER 1788)

1,8

Apamea zeta (T REITSCHKE 1825)

9

Athetis pallustris (HUBNER 1808)

6, 7

Auchmis detersa (ESPER 1787)

3

Autographa gamma (LINNAEUS 1758)

1,3, 6, 9, 11

Autographa jota (LINNAEUS 1758)

1, 11

Autographa pulchrina (HAWORTH 1809)

1,3, 6, 7, 8

Axylia putris (LINNAEUS 1761)

1,3, 7, 8, 11

Bryophila domestica (HUFNAGEL 1766)

1

Calliergis ramosa (ESPER 1786)

3, 7, 11

Calophasia lunula (HUFNAGEL 1766)

3

Caradrina gilva (DONZEL 1837)

3, 9

Caradrina morpheus (HUFNAGEL 1766)

3

Caradrina selini BOISDUVAL 1840

7, 8

Ceramica pisi (LINNAEUS 1758)

1,3, 6, 7, 8, 9, 11

Charanyca trigrammica (HUFNAGEL 1766)

3

Chersotis multangula (HUBNER 1803)

1,3

Colocasia coryli (LINNAEUS 1758)

1, 11

Cosmia trapezina (LINNAEUS 1758)

3, 9

Craniophora ligustri (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1, 7, 11

Cucullia asteris (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3

Cucullia lactucae (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3

Cucullia lucifuga (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 6, 9

Cucullia umbratica (LINNAEUS 1758)

1, 7, 11

Deltote deceptoria (SCOPOLI 1763)

1,3, 6

Deltote pygarga (HUFNAGEL 1766)

1

Diachrysia chrysitis (LINNAEUS 1758)

1,3

Diachrysia stenochrysis (WARREN 1913)

1

Diarsia brunnea (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 8

Diarsia mendica (FABRICIUS 1775)

6, 7, 8, 9

Dichagyris forcipula (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1

Dichagyris nigrescens (HOFNER 1888)

3

Dichagyris signifera (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1,3

Eriopygodes imbecilla (FABRICIUS 1794)

3, 6, 7, 8

Euchalcia variabilis (PILLER 1783)

6, 7

Eugraphe sigma (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1,3

Euplexia lucipara (LINNAEUS 1758)

3, 9

Eurois occulta (LINNAEUS 1758)

1, 7, 8, 9

Graphiphora augur (FABRICIUS 1775)

9

Hada plebeja (LINNAEUS 1761)

3, 6, 7, 8, 9

Hadena albimacula (BORKHAUSEN 1792)

3, 7

Hadena caesia (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 6, 7, 8, 9

Hadena compta (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1,3

Hadena confusa (HUFNAGEL 1766)

1, 3, 7, 9

Hadena filograna (ESPER 1788)

3

Hadena perplexa (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1, 3, 6, 9

Hecatera bicolorata (HUFNAGEL 1766)

7, 8, 9

Heliothis peltigera (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 9

Hoplodrina blanda (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1,3

Hoplodrina octogenaria (GOEZE 1781)

3, 11

Hoplodrina respersa (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3

Hyppa rectilinea (ESPER 1788)

3, 6, 7, 8

Lacanobia aliena (HUBNER 1809)

1, 11

Lacanobia contigua (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1,3, 6, 7, 8, 9

Lacanobia suasa (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3

Lacanobia thalassina (HUFNAGEL 1766)

3, 7, 8, 9

Lacanobia w-latinum (HUFNAGEL 1766)

1,3, 8, 11

Lasionhada proxima (HUBNER 1809)

6, 9

Leucania comma (LINNAEUS 1761)

6, 7, 8

Lycophotia porphyrea (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1, 6, 7, 8, 9

Mamestra brassicae (LInnaeus 1758)

8

Melanchra persicariae (LINNAEUS 1761)

1,3

Mesapamea secalis (LINNAEUS 1758)

3

Mniotype adusta (ESPER 1790)

6, 7, 8, 9

Mythimna albipuncta (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3

Mythimna andereggii (BOISDUVAL 1840)

3, 6, 7, 8, 9

Mythimna conigera (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1, 7, 9

Mythimna impura (HUBNER 1808)

6

Mythimna pudorina (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1

Noctua fimbriata (SCHREBER 1759)

3, 9

Noctua pronuba (LINNAEUS 1758)

1,3, 7, 8, 9, 11

Ochropleura plecta (LINNAEUS 1761)

1,3,11

Oligia latruncula (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 7, 8

Oligia strigilis (LINNAEUS 1758)

1,3, 7, 8, 11

Pachetra sagittigera (HUFNAGEL 1766)

3

Panthea coenobita (ESPER 1785)

1,3, 6, 8, 11

Papestra biren (GOEZE 1781)

3, 6, 7, 8, 9, 11

Parastichtis suspecta (HUBNER 1817)

3

Phlogophora meticulosa (LINNAEUS 1758)

6

Polia bombycina (HUFNAGEL 1766)

3, 7, 8

Polia hepatica (CLERCK 1759)

3, 8

Polia nebulosa (HUFNAGEL 1766)

3, 8

Pyrrhia umbra (HUFNAGEL 1766)

1,3,11

Rusina ferruginea (ESPER 1785)

3, 7, 8

Shargacucullia scrophulariae (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3

Shargacucullia verbasci (LINNAEUS 1758)

3

Sideridis kitti (SCHAWERDA 1914)

1,3

Sideridis reticulata (GOEZE 1781)

1,3

Sideridis rivularis (FABRICIUS 1775)

3, 9

Sideridis turbida (ESPER 1790)

1

Syngrapha ain (HOCHENWARTH 1785)

3, 6, 8

Syngrapha interrogationis (LINNAEUS 1758)

8

Trachea atriplicis (LINNAEUS 1758)

1,3,11

Xestia ashworthii (DOUBLEDAY 1855)

3, 8

Xestia c-nigrum (LINNAEUS 1758)

1,3,11

Xestia ditrapezium (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1,3, 11

Xestia sincera (HERRICH-SCHAFFER 1851)

3, 7, 8

Xestia speciosa (HUBNER 1813)

8, 9

Xestia triangulum (HUFNAGEL 1766)

3, 11

Xestia xanthographa (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1

Notodontidae

 

Cerura vinula (LINNAEUS 1758)

3, 7, 11

Clostera pigra (HUFNAGEL 1766)

8, 9

Furcula bicuspis (BORKHAUSEN 1790)

8

Furcula bifida (BRAHM 1787)

8

Furcula furcula (CLERCK 1759)

6, 8, 9

Notodonta dromedarius (LINNAEUS 1767)

1, 6, 8, 9, 11

Notodonta ziczac (LINNAEUS 1758)

1,8, 9, 11

Pheosia gnoma (FABRICIUS 1776)

1,6, 9

Pheosia tremula (CLERCK 1759)

6

Pterostoma palpina (CLERCK 1759)

9

Ptilodon capucina (LINNAEUS 1758)

7, 8, 9

Stauropus fagi (LINNAEUS 1758)

11

Nymphalidae

 

Aglais urticae (LINNAEUS 1758)

1,3, 6, 7, 9

Aphantopus hyperantus (LINNAEUS 1758)

1,2, 3

Argynnis niobe (LINNAEUS 1758)

1

Boloria euphrosyne (LINNAEUS 1758)

1,6, 9

Boloria pales (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

9

Boloria selene (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

6, 7, 8, 9

Boloria thore (HUBNER 1803)

9

Boloria titania (ESPER 1793)

8, 9

Brenthis ino (ROTTEMBURG 1775)

6, 8

Coenonympha gardetta (DE PRUNNER 1798)

6, 7, 9

Coenonympha pamphilus (LINNAEUS 1758)

1,3

Erebia alberganus (DE PRUNNER 1798)

3, 6, 7, 9

Erebia ligea (LINNAEUS 1758)

2, 9

Erebia medusa (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1, 3, 8, 9

Erebia pandrose (BORKHAUSEN 1788)

9

Erebia pharte (HUBNER 1804)

7

Euphydryas intermedia (MENETRIES 1859)

9

Hipparchia semele (LINNAEUS 1758)

1, 2

Issoria lathonia (LINNAEUS 1758)

1

Lasiommata maera (LINNAEUS 1758)

3, 9

Lasiommata petropolitana (FABRICIUS 1787)

7, 9

Limenitis camilla (LINNAEUS 1764)

1

Maniola jurtina (LINNAEUS 1758)

2, 3, 7, 9

Melanargia galathea (LINNAEUS 1758)

9

Melitaea athalia (ROTTEMBURG 1775)

1, 6, 7, 8

Melitaea cinxia (LINNAEUS 1758)

1

Melitaea diamina (LANG 1789)

6

Nymphalis antiopa (LINNAEUS 1758)

3, 7

Nymphalis polychloros (LINNAEUS 1758)

1

Pararge aegeria (LINNAEUS 1758)

1, 8

Vanessa atalanta (LINNAEUS 1758)

1,2, 9

Vanessa cardui (LINNAEUS 1758)

1,2, 9

Oecophoridae

 

Denisia nubilosella (HERRICH-SCHAFFER 1854)

7

Denisia similella (HUBNER 1796)

7

Pleurota bicostella (CLERCK 1759)

9

Papilionidae

 

Papilio machaon LINNAEUS 1758

3, 9

Parnassius apollo (LINNAEUS 1758)

1, 2, 3

Pieridae

 

Anthocharis cardamines (LINNAEUS 1758)

9

Aporia crataegi (LINNAEUS 1758)

3, 6, 9

Colias alfacariensis RIBBE 1905

1

Colias palaeno (LINNAEUS 1761)

9

Colias phicomone (ESPER 1780)

9

Leptidea spec.

3, 6

Pieris bryoniae (HUBNER 1806)

9

Pieris napi (LINNAEUS 1758)

1

Pieris rapae (LINNAEUS 1758)

1,9

Pontia callidice (HUBNER 1800)

9

Pontia edusa (FABRICIUS 1777)

1

Plutellidae

 

Plutella xylostella (LINNAEUS 1758)

1,9

Psychidae

 

Sterrhopterix standfussi (WOCKE 1851)

7, 9

Pterophoridae

 

Hellinsia osteodactylus (ZELLER 1841)

7

Platyptilia gonodactyla (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

7

Stenoptilia coprodactylus (STAINTON 1851)

7

Pyralidae

 

Asarta aethiopella (DUPONCHEL 1837)

9

Assara terebrella (ZINCKEN 1818)

7

Dioryctria abietella (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1, 7, 8, 9

Episcythrastis tetricella (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

8

Hypochalcia ahenella (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1

Matilella fusca (HAWORTH 1811)

7

Ortholepis betulae (GOEZE 1778)

7

Pempeliella ornatella (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

7

Pyralis farinalis (LINNAEUS 1758)

1

Rhodophaea formosa (HAWORTH 1811)

1

Sphingidae

 

Deilephila elpenor (LINNAEUS 1758)

1,3

Deilephila porcellus (LINNAEUS 1758)

1,3, 7

Hemaris fuciformis (LINNAEUS 1758)

3, 7

Hemaris tityus (LINNAEUS 1758)

1,3

Hyles euphorbiae (LINNAEUS 1758)

1

Hyles gallii (ROTTEMBURG 1775)

9

Hyles livornica (ESPER 1780)

9

Laothoe populi (LINNAEUS 1758)

1,3, 8

Macroglossum stellatarum (LINNAEUS 1758)

3, 7

Mimas tiliae (LINNAEUS 1758)

3

Sphinx ligustri LINNAEUS 1758

1,3

Sphinx pinastri LINNAEUS 1758

1,3, 6, 7, 8, 9

Tineidae

 

Infurcitinea ignicomella (ZELLER 1852)

7

Tinea trinotella THUNBERG 1794

7

Tortricidae

 

Aethes cnicana (WESTWOOD 1854)

7

Aethes hartmanniana (CLERCK 1759)

1

Aethes rubigana (TREITSCHKE 1830)

1

Ancylis badiana (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1, 7

Ancylis myrtillana (TREITSCHKE 1830)

7

Ancylis unguicella (LINNAEUS 1758)

9

Archips podana (SCOPOLI 1763)

1

Argyrotaenia ljungiana (THUNBERG 1797)

9

Celypha lacunana (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

3, 7, 8

Cnephasia alticolana (HERRICH-SCHAFFER 1851)

7, 9

Cochylis pallidana ZELLER 1847

7

Eana argentana (CLERCK 1759)

7, 9

Eana penziana (THUNBERG 1791)

1

Epiblema grandaevana (LIENIG & ZELLER 1846)

1

Epiblema hepaticana (TREITSCHKE 1835)

7

Epiblema sticticana (FABRICIUS 1794)

1

Epinotia granitana (HERRICH-SCHAFFER 1851)

7

Epinotia mercuriana (FROLICH 1828)

9

Epinotia subocellana (DONOVAN 1806)

7

Epinotia tedella (CLERCK 1759)

7, 9

Eucosma cana (HAWORTH 1811)

7

Eucosma hohenwartiana (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1

Eulia ministrana (LINNAEUS 1758)

9

Hedya nubiferana (HAWORTH 1811)

7

Orthotaenia undulana (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

7

Phiaris bipunctana (FABRICIUS 1794)

1, 7

Phiaris schulziana (FABRICIUS 1776)

9

Pseudargyrotoza conwagana (FABRICIUS 1775)

1, 7, 9

Pseudohermenias abietana (FABRICIUS 1787)

7, 8

Ptycholomoides aeriferana (HERRICH-SCHAFFER 1851)

1

Rhyacionia pinivorana (LIENIG & ZELLER 1846)

7

Yponomeutidae

 

Yponomeuta evonymella (LINNAEUS 1758)

1, 7, 8

Yponomeuta plumbella (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1

Zygaenidae

 

Adscita geryon (HUBNER 1813)

3

Jordanita subsolana (STAUDINGER 1862)

3

Zygaena ephialtes (LINNAEUS 1767)

1, 2

Zygaena filipendulae (LINNAEUS 1758)

1, 7

Zygaena lonicerae (SCHEVEN 1777)

1

Zygaena loti (DENIS & SCHIFFERMULLER 1775)

1

Zygaena transalpina (ESPER 1780)

1

3.5 ORTHOPTERA (HEUSCHRECKEN)

In Zusammenarbeit von Maria Zacherl, Stanislav Gomboc, Mladen Zadravec, Nejc Rabuza, Toni Koren und Andreas Eckelt

Unter den 15 vorgefundenen Heuschreckenarten befinden sich einige typische Charakterspezies von Fels- und Trockenrasen, so etwa die stark gefährdete, xerophile Südalpenart Alpengrashüpfer (Stenobothrus rubicundulus), welche aus Nordtirol bisher hauptsächlich aus dem Wipptal, Ötztal und dem oberen Inntal gemeldet wurde.

Abb. 8: Gewöhnliche Gebirgsschrecke (Podisma pedestris). Foto: G. Kunz.

Auch die Blauflügelige Ödlandschrecke (Oedipoda caerulescens) konnte in Fließ nachgewiesen werden. Diese stark xerothermophile Art ist auf steile, felsdurchsetzte Trockenrasen angewiesen (LANDMANN 2001).

Obwohl die Heuschrecken bei dem Treffen nur als Beifunde dokumentiert wurden, lässt sich doch die Qualität und Bedeutung der Lebensräume im Naturpark Kaunergrat für diese Gruppe erahnen.

Taxon / Familie

FO

Acrididae

 

Arcyptera fusca (PALLAS 1773)

1

Chorthippus parallelus (ZETTERSTEDT 1821)

1

Euthystira brachyptera (OCSKAY 1826)

1

Mecostethus parapleurus (HAGENBACH 1822)

1

Miramella alpina (KOLLAR 1833)

7, 8

Myrmeleotettix maculatus (THUNBERG 1815)

1

Oedipoda caerulescens (LINNAEUS 1758)

1

Omocestus viridulus (LINNAEUS 1758)

1, 7

Podisma pedestris (LINNAEUS 1758)

8

Stauroderus scalaris (FISCHER DE WALDHEIM 1846)

1

Stenobothrus lineatus (PANZER 1796)

1

Stenobothrus rubicundulus KRUSEMAN & JEEKEL 1967

1

Tettigoniidae

 

Metrioptera roeselii (HAGENBACH 1822)

1

Pholidoptera aptera (FABRICIUS 1793)

1

Tettigonia viridissima (LINNAEUS 1758)

1

Ein weiteres erfreuliches Ergebnis des Entomologentreffens ist die Bekanntgabe des Entschlusses von Bürgermeister Ing. Hans-Peter Bock (Fließ), dem Naturpark Kaunergrat und den Tiroler Landesmuseen, dass die Gemeinde Fließ in den nächsten Jahren zum Schmetterlingsdorf ausgebaut werden soll. Die Kooperation umfasst neben der Forcierung von wissenschaftlichen Projekten in der Region auch eine touristische Neupositionierung sowie die Errichtung einer Schmetterlingsausstellung im Naturparkhaus Gachenblick. Der neue Kooperationsvertrag wird dabei helfen, die vielfältigen Lebensräume noch besser zu schützen. Ausgewogene Managementpläne sollen dabei die Landwirtschaft in Zukunft noch stärker in die Naturschutzarbeit mit einbeziehen.

4. DANK

Wir möchten uns herzlichst bei den Sponsoren und Organisatoren des Treffens bedanken, den Gemeinden Wenns (BGM Walter Schöpf) und Fließ (BGM Ing. Hans-Peter Bock), dem Naturpark Kaunergrat und seinem Team, allen voran Elisabeth Falkeis und Ulrike Totschnig, sowie Peter Huemer (Tiroler Landesmuseen). Auch den zahlreichen Teilnehmern des Treffens, insbesondere jenen, die Daten geliefert haben, sei an dieser Stelle gedankt. Bei Johann Neumayr und Gernot Kunz bedanken wir uns für Hinweise zu bemerkenswerten Arten. Zusätzlich danken wir Peter Buchner, Gernot Kunz und Petra Schattanek für das Bereitstellen von Bildmaterial.

Abb. 9: Trotz fortgeschrittener Stunde arbeiteten die Teilnehmer hochkonzentriert. Foto: P. Schattanek.

5. LITERATUR

Heiss, E. (1971): Nachtrag zur Käferfauna Nordtirols. Alpinbiologische Studien Innsbruck 4, S. 1–178.

Heiss, E. & Kahlen, M. (1976): Nachtrag zu Käferfauna Nordtirols II (Insecta: Coleoptera). Berichte des naturwissenschaftlich-medizinischen Vereins in Innsbruck 63, S. 201–217.

Kahlen, M. (1987): Nachtrag zur Käferfauna Tirols. Veröffentlichungen des Museum Ferdinandeum Innsbruck 67, Beilageband 3, 288 S.

Landmann, A. (2001): Die Heuschrecken der Nordtiroler Trockenrasen & Verbreitung und Gefährdung der Heuschrecken Nordtirols. Natur in Tirol – Natur- kundliche Beiträge der Abteilung Umweltschutz 9, 372 S.

Malicky, M., Hauser, E., Huemer, P. & Wieser, C. (2000): Verbreitungsatlas der Tierwelt Österreichs: Noctuidae sensu classico. Stapfia 74, 278 S.

Wörndle, A. (1950): Die Käfer von Nordtirol. Schlern-Schriften 64, 388 S.