Herzog Ernst C. Lateinisch - Deutsch E-Book

• Herausgeber: Narr Francke Attempto Verlag
• Kategorie: Geisteswissenschaft
• Sprache: Deutsch

Seitenzahl: 294

Veröffentlichungsjahr: 2021

Beschreibung

Der Herzog Ernst-Stoff ist in diversen lateinischen und volkssprachigen Bearbeitungen tradiert. Er verbindet Elemente der deutschen Reichsgeschichte mit Motiven des Kreuzzugsgeschehens und fasst sie zu einer Erzählung, in welcher der Held eine als Irrfahrt gestaltete Abenteuerreise im Orient erlebt, sich in der Fremde bewährt und nach erfolgtem Läuterungsprozess zu Hause reintegriert wird. Zu den ältesten lateinischen Versionen gehört der sogenannte Herzog Ernst C, eine Prosafassung, die ins 13. Jahrhundert datiert wird. Im Vergleich zu den erhaltenen mittelhochdeutschen Bearbeitungen zeigt der Text eigene Akzente, vor allem im Zusammenhang mit der Einbindung der Mutter des Helden ins Reichsgeschehen. Der Band bietet synoptisch zum lateinischen Text erstmals eine deutsche Übersetzung. Diese ist sehr textnah gestaltet, um das fremdsprachige Original auch denjenigen zu erschließen, die in der Lektüre mittellateinischer Diktion weniger geübt sind. Anmerkungen und ein Nachwort erleichtern das Verständnis.

Leseprobe

Seraina Plotke

Herzog Ernst C. Lateinisch - Deutsch

nach dem Text von Thomas Ehlen übersetzt und mit Anmerkungen versehen von Beno Meier und Seraina Plotke, herausgegeben von Seraina Plotke

Umschlagabbildung: „Herzog Ernst streitet mit den Kranich-Menschen“ aus Historia. Herzog Ernst. [Augsburg: Anton Sorg, um 1476]. 2° (GW 12534; ISTC ie00102900) Ex. Gutenbergmuseum / Stadtbibliothek Mainz, Sig. Ink. 322-1

Die Drucklegung wurde gefördert durch das Deutsche Seminar der Universität Basel und durch die Universität Bamberg.

© 2021 · Narr Francke Attempto Verlag GmbH + Co. KGDischingerweg 5 · D-72070 Tübingen

Das Werk einschließlich aller seiner Teile ist urheberrechtlich geschützt. Jede Verwertung außerhalb der engen Grenzen des Urheberrechtsgesetztes ist ohne Zustimmung des Verlages unzulässig und strafbar. Das gilt insbesondere für Vervielfältigungen, Übersetzungen, Mikroverfilmungen und die Einspeicherung und Verarbeitung in elektronischen Systemen.

Internet: www.narr.deeMail: [email protected]

ISBN 978-3-7720-8583-3 (Print)

ISBN 978-3-7720-0157-4 (ePub)

Inhalt

Historia ducis Hernesti foeliciter incipitHistoria ducis ErnestiTitel: Die Geschichte des Herzogs Ernst beginnt verheißungsvollNachwortDer ‚Herzog Ernst C‘, eine lateinische ProsaversionHinweise zur LektüreBibliographieTextausgaben (Auswahl)NachschlagewerkeForschungsliteratur

Historia ducis Hernesti foeliciter incipit

(E219; b: f. 2ra; a: f. 92r; Haupt 193) Antiquis in temporibus monarchiam tam Bauarie quam Austrie dux quidam Hernestus nomine hereditario iure possessam strennue equissima lance iudicii gubernabat. Iste ex (E220) eque nobilissima alto parentum sanguine creta nomine Adelheida1, corporis elegantia per omnia, sed et mentis pulchritudine decentissima, filium2 adprime speciosum et virtuosum generauit et suo patris nomine equiuocauit. Post vero paruo temporis curriculo transcurso, pater iura nature viam vniuerse carnis nutu Dei ingressus persoluit. Vnde mater, quamuis mariti solatio destituta, filii tamen indole tanti nobiliter in virile robur educati et tam in Latinam quam in Gallicam sed et Grecam3 linguam adprime per matris4 procuracionem instructi, cum tota familia, ymmo et (E221) diuersa Austrie et Bauarie natione per hereditarie ius successionis subdita, letabatur. Iste nimirum homo factus totus ad unguem, etriclaro sicut

Grais dedit ore rotundo

Musa loqui.5

Postquam more ecclesiastico per sacerdotis benedictionem gladium cinxit quendam virtutum multarum lima politum, linea consanguinitatis proxime astrictum comitem nobilem et diuitem in socium asseruit. Cuius consilio in prudentia serpentino6 et (E222) auxilio in illustrium et virilium actuum profectu leonino7 sub dominium et famulatum non tantum domesticos sed et exteras vicinias constituit.

(b: f. 2rb) Tanti filii8 titulis et per omnia virtutis et honoris augmentum in dies augescentibus profectibus genitrix congratulabatur et, iuxta verba Domini loquentis in Apostolo (Haupt 194) Vere vidua sperans in Deum, et instans orationibus die ac nocte,9 cum ceteris misericordie operibus celibem vitam ducere ad tempus pro eternitatis prauio summo opere nitebatur. Recalcitrabant (a: f. 92v) tamen in se celibatui sexus fragilis conditio10, etatis iuuenilis titillacio, diuitiarum, nutricum incentiuorum carnalium accumulacio, preterea quam plurimorum procerum genere, forma, diuitiis et potentia (E223) prestantium cottidiana ad illam confluxio, super omnia gloriosa filii ad matrimonii contraccionem iterandam frequens consilium et cum pia intencione gratia propagande prolis precepcio.

(ç) Gubernabat strennuissime illo in tempore Romani apicem et habenas imperii Otto11 imperator Sclauorum et Frisonum et primatum Teutonicorum et aliarum plurimum nationum12 subiugator, pacis et tocius equitatis humane et Diuine pius emulator. Iste trans flumen Eilben inclitam ciuitatem Maedeburch13, intra quam egregiam in honore Mauritii et socie Thebee14 legionis basilicam15 mire fabrice fundavit, cum iure perpetuo ad supplementum latas (E224) agrorum16, vinearum, pratorum et ceterorum huius humane indigencie necessariorum possessiones, vnde sufficientissime sustentarentur, vt ibi Deo inclinantes, condonauit.

Hic enim in virtute vitam ducens (b: f. 2va) in primeuo flore iuuentutis sortitus est in matrimonio matronam sancte17 conuersacionis et summe ad Deum et homines virtutis Ottegebam18 nomine, ortam de superbo illustrium Anglicorum regum stemate. Ista post aliquan- (E225) tulum conuictus cum imperatore Ottone feliciter in omni honestate et bonitate transcursum temporis spacium ab hoc seculo iure nature per mortem persoluto migrauit. Cuius animam dominus imperator pia precum instancia celesti Imperatori, sed corporis materiam terre in basilica19 condita condite ciuitatis cum condigna exequiarum honorificentia commendauit. Post aliquantum temporis a sepultura Oittegebe domine imperatricis in (Haupt 195) memoriam reducens Apostolicum eulogium: Melius est nubere quam vri20, eciam communi principum suorum conuocatorum ob hoc negotium et vnanimi consilio prememoratam ducissam Adelhaidam in vxorem, imperatorie maiestatis apici (a: f. 93r) bus transportatis per pri- (E226) matem pre aliis primatibus21 curialem et sciolum, imperatoris tanti tanto negocio condignum22 et congruum, petiit. Illa quid super hac inopinata tante persone tanta legacione et aliquantulum celibatui iniciato contraria dictu et facto opus sit, filium suum et suos optimates in cetum consuluit. Sed primitus diuersi diuersa23, ut in tali negocio fieri solet, senciebant. Sed tandem dux ducisse tam filius quam eius paris amicitie comes Wezelo et omnes qui aderant Deo inspirante in vnum consentiebant scilicet ducissam sine dubitacionis scrupulo debere (b: f. 2vb) assensum domino imperatori prebere. Vnde illa quasi futurorum nescio24 quo instinctu prescia apostrophans25 ad filium in hec verba prorupisse narratur: ‘Mi fili precordialissime, timeo ne, si iuxta tuum et nostrorum optimatum consilium domini imperatoris connubio iungar, forte discordia aliqua inter te magnanimum iuuenem et inter illum suborta ego hinc pre nimia mentis absorbente tristicia viua consumar’. Ad hec dux ait: ‘Talia te, domina mater, a nupciis imperatoris non absterreant, quia summi misericordia Imperatoris arridente terreno huic imperatori adeo devotus, tam in aduersis quam prosperis paratus sincerissime fidei brachiis ipsum et suos amplectar, vt in oculis sue (E227) imperatorie maiestatis gratiam perseueranter inuenire merear.’ Ducissa ducis gloriosi filii virilibus verbis animata rigorem animi pro tempore demutauit et per legatum apicibus suis assensus ad futuri26 stabilitatem connubii significatiuis imperatori prefixo27 diei termino, quo nupciari cum eo vellet, significauit.

(ç) Imperator itaque super tali legacione28 satis hylaratus generalem curiam indicit, vbi, vniuersis tam principibus quam vasallis29 suis adunatis et associatis cum multa ambicione in locum, quo ducissa manserat, ipsam a filio et eius optimatibus cum eque non minima armbicione representa (Haupt 196) tam Magunciam30 duxit. Ibi nuptiis cum sum (a: f. 93v) mis tripudiis celebratis quique tam princeps (b: f. 3ra) quam alii aduenticii in sua rediere. Imperator eciam

lege thori leta satis ad votum expleta

ad exequendi regni negotia vna cum imperatrice Adelheida (E228) diuersa ad loca31 secessit. Nec mora dignis legatis delegatis ducem Hernestum ad se vocauit, et sociorum clara comitante caterua illum cum imperatrice matre ducis benignissime salutauit, consalutatum in horum verborum tenorem apostrophauit: ‘Iuuenis genere et forma electe, michi post matrem32 predilecte, scire debes quia pro amore dulcissime matris tue michi in omnibus morem gerentis loco filii te sum habiturus et ad honoris culmen quam maximum possum promoturus. Quapropter et tu michi talionem amoris sinceri recompensato, vtque Christianorum imperium sine cedis, rapine et aliarum huiusmodi generis pressurarum deuastacione incolume Deo annuente seruetur elaborato.’ Fine ora- (E229) tionis huius habito et a duce priuigno magna gratiarum domino imperatori accione exhibita, post aliquot dies inibi factos imperator et imperatrix singula donaria imperatoriam maiestatem decencia duci glorioso et sociorum suorum singulo donauerunt et cum summa beniuolentia in sua redire a se dimiserunt. Ea propter dux miles excellentissimus, vbicunque necessitatis articulus imperatori ingruebat, pro imperatore se murum cum omnibus suis ponebat, eum vere sincere dilectionis brachiis amplectens vnacum33 paris (E230) amicitie comite Wezilone, et (b : f. 3rb) omnibus suis non priuignum sed filium circa prouentus et augmenta honoris imperatorii se fidelissime et indefesse exhibebat. Sic mutua inter illos per aliquantulum temporis interuallum inuiolata mansit amicicia, et ob hoc dux in curia imperatoris tamquam in propria domo familiariter, quia per omnia fideliter conuersabatur, et ab vniuersis iubente imperatore secundus ab illo habebatur. Sed

summa petit liuor, perflant altissimi venti. 34

(ç) Quidam nempe Henricus (a. f. 94r) comes Palatinus35 imperatoris con (Haupt 197) sanguineus, fornace invidie in ducem sine confictis ambagibus dum mentitur laborans quasi alter Achitophel36 eum accusauit: ‘O patrie’ inquiens

(E231) ‘pater generalis,

sed non deus specialis,

in quo post Deum tota mea spes dependet, habeo secreta sed prodigiosa et facinorosa, que ad vos perferam. Dux Hernestus, quem loco filii a vobis secundum in curia vestra pre cunctis primatibus amatis et honoratis, vestre dulcissime vite mortem et a regni solio deposicionem omnimodis machinatur eo fine, ut ipse regno sine regni consorte pociatur, et nisi in breui maiestas vestra iaculum sue machinacionis per clipeum prouide discrecionis

excuciat, fieret quodcumgue minabitur arcus’.

Huic imperator ‘dura sunt’ inquit, ‘mi nepos, que defers et suggeris, quibus, si quis alius preter te apud me de tam amantissimo michi principe deferret, nulla racione fidem adhiberem, sed pro ficticio (b: f. 3va) manifesto reputarem et delacionem talem non alia mercede quam capitis obtruncacione remunerarem. Ingruit enim hinc michi duplex periculum, scilicet tam probatissimi per omnia michi principis discidium et imperatricis precordialissime, si illum offendam, offensaculum.

Sed quia tuta fides nusquam qua fallimur omnes,

ego illius perfidie machinacionem, quam nulla alia persona nisi te nepote deferente curarem, frustrabor, et quem honoris mei

(E232) cepit vitrea fama

humiliabo, quia per me

hunc circumtonabit gaudens Bellona37 cruentis.’

Ad quem non creta sed carbone notandus comes: ‘Mi domine, meum si placet super digna tanti facinoris vlcione audiat celsitudo vestra consilium. Hec res amoris

nec modum habet neque consilium, racione vero tractari non vult. In amore hec sunt mala, bellum, pax rursum. 38

Que ideo dixerim, vt cautum vos reddam, ne imperatrici, cui totus amor vester inuigilat, prodita intimetis, quia filium cautum et armatum contra uos reddet, filialem (a: f. 94v) amorem maritali amori forte (Haupt 198) preponens muliebri leuitate39. Nam

varium et mutabile semper40

(E233) mulier41. Quin ymmo michi clam collecto per uos exercitu negotium persecucionis merite in illum committite; ego illi talionem facinoris recompensabo.’ Huius huic consilio imperator annuens et in breui grandem militum phalangem colligens, illum clam42 regina et curie familia ad inferendum persecucionem duci Hernesto comitem Palatinum misit. Ille in malicia glorians per imperatorem potens iniquitate cedibus, rapinis, incendiis et aliis (b: f. 3vb) huius generis cladibus prouinciam Austrie tunc Hernesto subiectam, sed post Herbipolensi43 ecclesie pro amore contraditam, infestabat et (E234) nesciente iam dicto illius provincie dominatore Hernesto Babenberch obsidione uallabat. Burgenses44 vero, quamuis inopinata et subdita obsidione tamen hospites infeste suscepere et hospicio susceptorum funesto frequentissime tam clanculo quam in propatulo portis armati erumpentes, multam stragem in uallatores exercuere et multorum animas Plutoni45 transmisere. Cognito vero iussu imperatoris duci offenso obsidionem hanc fieri per Palatinum, sine mora per nuncium velocissimum rem omni ordine duci significabant, et vt ad eorum liberacionem venire maturaret suplicissime implorabant. Legatus vero multis in partibus duci quaesito, sed tandem inuento legata insinuauit. Dux non satis admi- (E235) rando stupens, qua de causa oculos imperialis serenitatis offensos inopinate sensisset, cum merore in hec uerba prorupit: ‘Testor Deum, cui omnis loquitur consciencia, me circa domini imperatoris honorem ac si corporalis patris honorem omnimodis insudasse diligentia. Vnde

speraui melius quia me meruisse putaui.46

(versus)

At comes Henricus sine re nobis inimicus

haut impune feret,47 licet huic rex fautor adheret.’

Nec mora misterium con (Haupt 199) silii cum suis symmystis, quid opus facto esset, habuit. Castra sua que nondum erant expugnata et im- (E236) peratoris militibus non ocupata (a: f. 95r) contra belli […] galea communiuit. Legatis ubiuis gencium directis ad conciendum presidium equitum (b: f. 4ra) (versus)

mente leonina collegit milia trina.

Qui fretus turbis, pauor hostibus et fauor vrbis

aduolat et in conticinio tempeste noctis castra hostium inprouisorum inuadit et nullum in vincula coniciens omnes, quos reperit, sine misericordia aut occidit aut semineces protrivit aut in fugam compulit. Cuiusmodi fuge auxilio ipse eciam comes uix elapsus est, sed dux burgensibus redditus est et breuiter sed deuote salutatus. Ille vero videlicet Palatinus quamuis multis mortibus suorum aduentum ducis male compertum habuit, mente virili recollecta omnes, qui fuge presidio mortem euaserant, resociauit et dispositis ordinibus acierum magnanimiter in bellum contra ducem occurrit. Necminus dux tam adducticios milites quam ciuitatis inco- (E237) las in aciem disposuit prudentissime et breui quidem pro tempore sed sale sapiencie condita ad bellum exhortacione vsus ab vrbe in obuiam comiti quasi verus Machabeorum48 princeps processit et, ut vtar compendio, victoria, que aliquando dubia vtriusque pendebat duci racionabiliter Iusticia49 pro eo pugnante non tamen sine partis sue aliqua strage cessit.

Vnde illo videlicet duce cum suis super potito triumpho condigno exhilarato et de spoliis cesorum et fugatorum opulentissime ditato, comes Henricus cum paucis vite dedecorose fuga vix seruatus imperatorem tristis adiit, eius pedibus prouolutus tragediam suam meritam vix singultibus editam exposuit. Super qua re dominus imperator

diram succensus in iram50

(E238) duci suisque mortem uel exilium minatur et inbreui, si uita comes foret, se ulturum tantum dedecus (b: f. 4rb) vociferando protestatur.

Interea dux sepe memoratus, vbi nimietatem cladium in villis, (Haupt 200) vicis, ciuitatibus deuastatis et in castellis expugnatis et iam per imperatoris homines occupantes illa a suo dominio alienatis animaduertit, strennuum lega (a: f. 95v) tum ad explicandum iniurias ab imperatore illatas destinauit. (versus)

Is rumpendo moras cito deueniebat in oras.

Quis regina fuit cunctaque perdocuit.

hunc per iuniorem peperit regina dolorem.

Mandans legato pausare parum memorato,

dissimulans tamen anxietatis nimietatem per uultus hylaritatem imperatorem adiit. Et aliquantis vsa ambagibus tandem occasione quadam de filio nacta miserabiliter sic exorsa est: ‘Mi domine (E239) imperator, per summi amorem Imperatoris et meum celsitudinem vestram imploro, et implorans exoratam esse summo opere desidero, vt si qua temeritatis aut culpe presumpcione ille meus vnicus filius offendit oculos vestre serenissime maiestatis, principaliter pro Dei et secundario pro mei amore remittatis. Sin autem saltem secundum decreta et canones generale colloquium tam primatibus quam vasallis vestris, sed et filio meo edicatis, et si quam habetis offense racionabilis in eum causam, nisi se purgauerit ab obiectis, prout scita canonum et decreta iusticiam de eo dictauerint, lata generali principum sentencia satisfactionem condignam in ipsum exerceatis.’ Rex illico nubiloso uultu et in terram ad tempus defixo iracundie stimulis exagitatus ait: ‘O domina, satis sincere te amo, sed tue peticioni in hoc prorsus reclamo, quia fixam et immobilem in corde (b: f. 4va) posui sentenciam, ne filius tuus ullam aput me inueniat clemenciam51, cum ipse, prout ab intimo quodam meo delatum est michi, pro usurpando sibi regno molitus sit vite mee exitum inopinatum ab eo, cui me patrem ostendi per (E240) summam diligenciam.’

Animaduertens imperatrix imperatoris immensam iracundiam52 subito se imperatori absentauit et in basilicam properans solotenus pauimento prosternitur et tota cordis contricione adiutorem in oportunitatibus, in tribulacione implorauit. ‘O’ inquit ‘Christe Ihesu, tu

lapis ille, quem Sibille53

predixit oraculum,

prima spretus et deletus,

modo tenes angulum,

tu, inquam, Impera (Haupt 201) tor imperatorum, (a: f. 96r) quem Zacharias54 pingit septem oculorum, eo quod in te corporaliter sit plenitudo septem Sancti Spiritus donorum, nunc dignare michi quamuis peccatrici reuelare, quis sit auctor tam perniciose de filio meo ad imperatorem delacionis’. Regina necdum verba finierat, et vox facta est de celo dicens: ‘Henricus comes Palatinus est auctor criminis huius.’ Vnde domina mesta et flebilis in presenciam imperatoris se proripuit et sibi assidentem iam memoratum comitem (E241) conspiciens ait: ‘O iuste mortuorum et viuorum Iudex Deus, videas et iudices, tradens in interitum carnis, ut spiritus saluus55 fiat, illum, inquam, qui peruerse citra horum dolorum intollerabilium uulnere cor meum intime uulnerauit in hoc, quod filium meum gracia domini imperatoris per mendosam, ymmo et facinorosam delacionem lese maiestatis priuauit. Comes Henrice,

nil in vos mali commisit vnicus meus,

pro cuius talione necesse haberetis minare ipsum de paterne hereditatis possessione. Scitote ergo, scitote, quia in foueam, quam (b: f. 4vb) fodistis, incidetis iuxta illud eulogium:

frangit Deus omne superbum

disce cauere

ante pedes foueam quisquis sublime minaris.’56

(E242) Regina post huiuscemodi verborum propheticorum perfusionem senciens non paruam per eam regis indignacionem ab ipso in caminatam secessit et legato supramemorato accito imperatoris iram57 implacabilem circa ducem, et huius ire auctorem esse comitem Palatinum Henricum sugessit. Ea propter nunctius a regina non sine magnis donis dimissus in Bauariam cursu pernicissimo aduolat et inuento duce in quodam suo castro iram regis et ire auctorem Henricum indicat. Hiis auditis dux ait: ‘Quando quidem terrenus suam sine causa intenderat offensionem, rogandus est rex celorum vt nos et nostra sub suarum alarum assumat protectione.’

(E243) Deinde de perfidissimi cogitans ruina ipse assumpto sibi Wezelo- (E244) ne comite et tercio58, quibus eadem que et sibi magnanimitas inerat leonina59, (a: f. 96v) ascensis (Haupt 202) prestantissimis caballis Francie brachate regna peciit peregrina. Norunt enim quod imperator regalem curiam celebraturus esset in Spiria60 . Quo vbi sine omni comite61 a tribus illis ventum est circa vespertinum tempus in curiam equitabant et a caballis desiliebant.62 Dux vero assumpto comite Wezelone consanguineo caballisque commendatis tercio inibi prestolari cum equis iusso in aule penetralia, in quibus iam cum (E245) Henrico comite Palatino imperator misteria consiliorum tractabat, pernici gressu properat et caminate valuas non caute ac (b: f. 5ra) nimis improuise camerario pessulo non obstrusas temere reserat, et ex improuiso duobus, scilicet comiti et imperatori, duo super irruentes euaginatis mucronibus comitem summa auiditate iugulant63. Ipsum quoque imperatorem, nisi maturasset fugam prosiliens vltra scampnum in capellam, et vita et regno priuare disposuerant.

Dux ubi compos erat facti, quod diu multumque

exestuauerat, scilicet mortis Henrici comitis, in hec verba prorupit:

‘Nullam graciarum referam imperatori accionem propter sui absentacionem. Si enim presto aput te, comes Henrice, remansisset, talionem iniuriarum per te inspiratarum numquam circa illum (E246) nec circa te nec circa quemquam vestrum meritarum recepisset. Tu vero Deus misericordie, quod tuum est operare ut, quando quidem caro Henrici per pessimum perfidie sue meritum tradita est in interitum, saltem spiritus eius saluus fiat.’ hec ait et reuaginatis gladiis ipse cum socio Wezelone ex aula se pernicissime proripuit, et vnusquisque suo caballo insiliit et discessum est. Facta est illico tumultacionis per aulicos et per aliam imperatoris familiam vociferacio super Palatini comitis occisione per ducem Hernestum perpetrata. Nam super hoc volat

fama, malum quo non aliud velocius ullum64

mobilitate uiget.

(E247) Qua exciti tocius curie primates aduenticii cum suis asseclis insuper ciuitatis Spi (a: f. 97r) rie capitanei et amici mensarum Gnatonici eorum adcurrunt, conuicanei aule irruunt, quid, circa quem, per quem factum sit inquirunt, comitem Palatinum in sanguine volutatum capite (Haupt 203) a trunco longe disiecto65 reperiunt. Vnde sine morule dilacione ad hospicia recur (b: f. 5rb) runt et iniectis armis, gladiisque super femur accinctis parmisque a leua lanceis a dextra66, homicidii commissores fine districtissime ulcionis queritant et insecuntur. Sed noctis tenebris eorum emisperium occupantibus ad inuestigandum ulterius in remotis locis homicidii commisores prepediuntur, communi consilio in ciuitatem unusquisque in suam mansionem reuertitur. Necminus Hernestus et Wezelo cum commilitone tercio in sua regrediuntur. Cesar vero, ubi lesores regie maiestatis incolumes euasisse nepotemque suum spiritum efflauis- (E248) se comperiit, toto fremens et merens spiritu in caminate penetralia abiit et se ultum ire tanti facti presumpcionem minatur67 in crastinum per inmoderatam districtionem. Imperatrix vero tantum tam subito exortum in aula strepitum audiens et tandem facti qualitatem cognoscens extra caminatam se ad corpus exanime proripuit inquiens:

‘En Henrice, caput trux tibi ducis abstulit ensis,

paruum uel nichil plangam carnis tue mortificacionem, sed intime optabo spiritus tui saluificacionem.’ Illucescente die postera imperator post honorificentissimas comitis cum fletu et planctu68 exequias apud omnes principes querelam tam temere presumpcionis a Hernesto duce commisse deposuit. Vnde data in ducem et socium (E249) Wezelonem generali principum sentencia, prouincie dicioni eorum subdite et feoda et cetera bona eorum, tam mobilia quam immobilia, extra usum et proprietatem eorum abiudicata in ius et usum regii fisci publicanda decernuntur, ambo eciam ex imperialis maiestatis auctoritate vbiuis terrarum angi iussi sunt.

(a: f. 97v) Emenso postmodum paruo temporis interuallo imperator omni auxilio ad se confluen (b: f. 5va) tium principum et vasallorum fretus triginta armatorum milia69 collegio Bauariam peciit et in primo furoris bellici impetu Ratisponam70 obsedit; at burgenses per ferrugi- (E250) neos71 enses hospites invisos salutarunt et quam plurimorum sanguinem interemptorum terre propinauerunt. Vnde exacerbata imperatoris iussu omnis suorum multitudo armata quaqua (Haupt 204) uersum urbem summo impetu belli impugnat et expugnare nititur. Non minus obsessus ciuis magnanimiter a murorum summitate tela, sudes, saxa et multa72 id genus super impugnantes intorquet et ad vrbis defensionem hostibus mortem ingerere molitur. Sic utrimque diu multum uiriliter73 pugnatum et ab vtrisque fortiter factum est, tandem cum magna vtrumque strage74, sed cesariorum multo maiore, lis dirempta est. Duo enim virorum fortium inibi occisorum milia recensita et ad sepeliendum dilata ferebantur, preterea (E251) quamplurimi uulnerati, qui post in breui diem vltimum sortiti obierunt75. Burgenses76 eciam suorum funera planxerunt et tandem communi consilio per legatum velocissimum in sonipede prestantissimo duci miseram vrbis condicionem et imperatoris non modicam indignacionem significauere et tam auxilium quam consilium suum in breui affore implorauere.

Dux igitur de tali legacione admodum turbatus nunccium burgensibus remisit et in breui se affore promisit. lpse vero ducem Saxonie77 adiit, et tam benigne quam condigne ab eo cum suis susceptus in hunc modum in caminate penetralibus lacrimabiliter78 exorsus est: ‘O generis et morum generositate preclarissime domine, permaxime periculosus articulus necessitatis compellit (b: f. 5vb) me explorare et implorare, utinam contingat exorare excellenciam (E252) leonine79 vestre virtuositatis propter multas sine causa illatas michi a domino cesare iniurias80 et contumelias, quarum Yliadem81 re (a: f. 98r) texere perlongum est nec necesse eo quod frequens fama super illis vestras satis attigerit aures. Et iam Ratisponam82 meam obsidione idem rex uallauit et multos principales meos ministeriales enecauit. Tu ergo, princeps nobilissime, quia ut medici pericia in maxima infirmitate83, sic amici amicicia cognoscitur in summa necessitate, clarifica et conserua in mee summe necessitatis articulo tuarum excellentiam uirtutum, manum auxilii et consilii michi porrigendo ad hoc (Haupt 205) saltim, ut tui ducatus munimine possim Ratisponam subire et, post exhortacionem dedicionis ad burgenses habitam, vita et facultatis substantia quantam quisque ferre potest pacta queam iterum abire.’ Huius huic peticioni cum plena (E253) animi super illius condescensione necessitatibus dux Saxonie annuit, et illico vbiuis terrarum collectis quinque milibus armatorum et semis commendauit eis sub sue gracie et dilectionis obtentu ducem Hernestum, vt pro nosse et posse suo circa illius proteccionem contra tam cesaris quam suorum et quorumcumque aduersariorum infestacionem insudarent et in Ratisponam ducerent et educerent eductumque in sue securitatis loca adducerent. Ipse eciam dux Saxonie84 preuius imperatorem obsidioni incumbentem adiit et perueniens honorificentissime et a cesare et omnibus obsessoribus susceptus est. Sed cum fama uolans percrebruisset aures cesaris et suorum ducis Hernesti aduentu (b: f. 6ra), ingens strepitus, cesar et cesarianus miles armis iniectis cito induitur. Quo viso dux Saxonie85 aliquantulum terretur et, quia tam subito et improuise imperatorie presentie superuenerit, penitens et tamen dissimulans artificiosa uerba in hunc modum fudisse perhibetur: (versus)

‘Est sine re multus fremitus utrimque tumultus,

Ad obsequium namque cesaris omnes parati venimus, pacem non arma ferimus86.

Militum namque cateruas, quas aduentare proteruas

(E254) Cernitis, non ducis sed meas esse sciatis.

Multum (a: f. 98v) enim de vestre, mi domine imperator, celsitudinis virtuosa mansuetudine confidens ob frequens et fidele imperio impensum a me obsequium, duci Hernesto ducatum intrandi Ratisponam dedi, vt ille burgensibus dedicionem suadeat et iterum meo ducatu in suam securitatem abeat. Huius, domine, ducatus execucionem, ut ratam fieri sine honoris mei detrimento sinatis, rogo quam intime vestre serenitatis oculos.’

Huic peticioni fremebunda ministerialium et vasallorum87 imperialium iuuentus obstrepit. Vnde dux indignans abscedere voluit, sed imperator edicto parum silencio duci iracunde respondit:

‘Dux (Haupt 206) Henrice, nimis presumptuosus et tam imperio quam eius principalibus et ministerialibus huiusmodi ducatus est aduersarius, quia et contumeliosus. Non eciam pacis sed belli faciem ille ducatus pretendit; sed criminator regni, sicut prius comiti Palatino mortem iuxta latus meum contra fastigia regalis imperii intulit, ymo et michi vix in capellam delapso fuga inferre disposuit, ita nunc in me et meos cedes et mortes exercere tam maxima (b: f. 6rb) stipatus equitum comitante caterua intendit.’ Hec ait et more Marii qui didicit Sillanum88 lambere ferrum gladios iracundie plenis oculis inspexit. Vnde sine mora ministeriales cesariani cum magno cuneo ad imperatorem irruunt. Quo viso dux Saxonum et sui bre- (E255) ui accepta licentia cum indignacione abeunt.

Burgensis prima iuuentus huius cesarianorum quasi belligerancium tumultuacionem a murorum propugnaculis persencientes, armorum indumentis se muniuere et arrepto vexillo de portis cum fortissimo animosorum cuneo prorupere, et proculdubio in obsessores magna strages perpetrata per obsessos fuisset, nisi cesar prudentum consilio vsus litem futuram pace ad tempus confirmata dimisisset. Sugesserant illi namque cesari, quia si dux Saxonie propter ducatus promissi et exequendi duci Bauarie abnegacionem se illi con (a: f. 99r) federaret, quod ipse dominus cesar magnum laborem incursaret. Imperator itaque sine dilacione ducem Saxonie reuocari mandauit. ad quem reuocatum et presto hiis verbis apostrophauit: ‘Tam primates quam ministeriales mei, dux, te affatim amant. Vnde consilium michi dant, ut super ducatus tui execucione morem tibi geram. Tu vero, princeps nobilis, patrisare stude et fidei sinceritatem, quam ego et regnum tibi exhibemus, tu quoque non fucare neque infringere sed intemeratam circa me et imperium seruare memento.’ Dux Saxonum cum graciarum accione fidem seruaturum cesari spondebat et sine mora ducem Hernestum in urbem produci licenciose iubebat. Super qua re ualde letatus Hernestus a burgensibus (b: f. 6va) gratanter suscipitur, vbi sint proterue (E256) militum caterue, quos ipsi prius sibi a latere associatos conspexerant, perquiritur, quibus ille ‘non attinent’ inquiens ‘illi ad dominium meum, sed ad ducis Saxonum pendent imperium, qui eos ad meum michi accomodauerat presidium.’ Quo audito tristicia tristicie89 urbanis accumulata est. Expositis tandem multiphariis cladibus et suorum conciuium multis cedibus dux deplangens et clades et cedes cum magna cordis contricione et querelabunde vocis deploracione ait: ‘O semper fidelissimi mei, voluntas quidem vos liberandi ab ingruencia tantorum periculorum suppetit, sed possibilitas deficit. lnde est quod bona fide consulo, vt ciuitatem imperatori pacta vita et semel efferenda a quolibet habili substancia vrbem dedatis; vos et vestra committo proteccioni Diuine pietatis’.

Hec ait, et merens a merentibus90 deliciosis eciam matronabus flentibus dux extra urbem excessit, et rursum fretus auxilio Saxonum91 in sua tristis abcessit. At cesar, vbi vrbem tribus mensibus obsessam vidit non posse sine machinis expugnari, iubet vbiuis gentium (E257) arborum robora detruncari, ex hiis scilicet tormenta siue machinas id est mangen et 4 minas id est berefrit sua altitudine murorum altitudini equancia, (a: f. 99v) preterea balistas id est pheil exercere. Hec in uallum animosi hospites propulsa locauere, sed burgenses illa propellere, diruere, ignibus exurere cum omni conamine sed frustra pertemptauere. Cesariani etenim multa urbanorum propugnacula tam in muris quam infra muros (b: f. 6vb) locata machinis disiecere, propter quod graue incommodum Ratisponenses obstupuere et pacem postulantes postulatam impetrauere.

Post (E258) tandem pacta uita et parua, quantam quisque ferre quiuit, rerum carissimarum substancia ipsam urbem exeuntes imperatori dedere. Imperator itaque deditam ciuitatem euacuatam suis ciuibus vasallis muniuit, et ipse cum residua multitudine adhuc tam permaxima sublatis tentoriis et crematis militaribus (Haupt 208) ad tempus exstructis mansiunculis in vlteriores partes ducis Hernesti fremebundus abcessit. Deinde post sermonem commendaticium et exhortatorium, quem causa vitande prolixitatis, que est mater fastidii, supersedi92, postque pro sua voluntate liberalissima ingentium distribucionem suis donorum tripartiuit exercitum, vnam nempe partem cum illo prefecto principe in Austriam93, alteram partem (E259) cum altero suo principe in parcium Danubio adiacencium deuastacionem direxit. Ipse vero tercia parte assumpta in prouincias Lecche fluuio conterminas, preterea eciam in terras utrique litori fluminis Nicer contiguas diuersis cladibus eas consumpturus iter flexit. En

ponderibus modulisque suis racio vtitur94

imperatoris. Predia namque ducis in fiscum regium publicata usurpauit, ciuitates diruit, villas igne deuastauit, castra expugnauit et expugnata suis inhabitanda et munienda contradidit, et omnimodis ducem non sine permaximo suorum detrimento depauperauit.

Ille etenim suo pari sue amicitie Wezelone assumpto et ceteris sic ut ipsi erant leonina95 (b: f. 7ra) magnanimitate affectis comitantibus omnia imperatoris et suorum complicium dicionis subiecta cedibus, (a: f. 100r) rapinis, incendiis vastauit, vrbes et castra aliquot expugnauit et iniuriarum suarum illacionem pro morte multorum (E260) eciam nobilissimorum vendidit. Verumtamen, quia non nesciuit longas regibus esse manus iuxta illud poeticum:

‘An nescis longas regibus esse manus’96,

decreuit ad tempus imperatorie maiestati cedere quam semper contencionibus ymmo et cedibus multorum deseruire et ob hoc eternas penas, nisi celesti imperatori ante diem obitus de commissis satisfaceret, subire.

(ç) Quinquaginta igitur milites97 genere, forma et moribus preclaros conuocauit et conuocatos breui sermone in hunc modum apostrophauit: ‘Multa me dehortantur de accepta in imperatorem impug- (E261) nacione, quirites, vnum quia desunt michi militum stipendia98; alterum quia, sicut nauis contra impetum fluminis perparuo tempore im (Haupt 209) petuoso alueo fluuii nando resistere, sed tandem uelit nolit oportet, quo impetuosus alueus fluminis propellit, absistere, ita necesse est me regni viribus quamuis in me desipientibus ad tempus a proposito bello cedere; tertium et vltimum sed maxime ne- (E262) cessarium est, ut Summum Imperatorem videlicet Creatorem, cuius dignissimam creaturam mortificaui, placare satagam. Nescio enim diem neque horam, qua districtissimus Iudex pulsans ianuam meam ueniat, et forte in delicto homicidii dormientem me inueniat, et a cena sui summi Patrisfamilias excludat. Hanc huius Iudicis districtissimam sentenciam pertimescens deliberaui ad exhibicionem satisfactionis uisitare et (b: f. 7rb) uisitata adorare secundum duliam loca nostre saluacionis, scilicet humacionis et passionis Christi99 et resurrectionis et in celos ascensionis. Iam animaduertite, quid petam, quid suggeram: O fidelissimi, quia ad offendendum terrenum imperatorem sine causa primitus iratum michi auxilio et consilio socii laboris et gaudii a dextris et sinistris affuistis, ideo nunc multo magis ad placandum celestem Imperato- (E263) rem cum (a: f. 100v) permaxima causa iratum, quia mutilatum membri sui qui est caput cecidi, pro amore ipsius et mei aliquando domini uestri nunc socii me ad predicta loca comitari curetis et ad iter in breui maturandum destinetis.’ Assensere omnes et intenta mente prima dux, deinde comes Wezelo, post omnis illorum quinquaginta multitudo crucem materialem extrinsecus baiolandam assumpsere et, ut Crucifixus ei gracie sue participio aspiraret per omnia, orauere. Ne igitur a quoquam, ut in tali re fieri solet, (E264) exulari potius ex sordide necessitate paupertatis, quam intuitu Diuine caritatis astruantur, omnia usui bellico necessaria de nouo apparantur,100 noui mucrones fabricacionis dolonibus id est ligneis uaginis id est sludiu assutis nouis fagidulis id est suertfezil inuaginantur. Noue lancee et noue trudes id est haste (Haupt 210) cum lunato ferro, cuspides id est spiezstange, conti, excipia id est ebirspieze, venabula id est weitespeize, falarice id est gerein, arcus, coriti id est bogfuter, pharetre, sagitte, scorpiones id est gollupite schoz, pili id est phile sive pila, pulciones id est boelcze, amenta id est phideringe, casses de ferro, galee de corio (b: f. 7va) – galeri id est ciste- (E265) rel –, buccine id est here uel litui uel classica id est horn, tube id est plashorn fabricantur. Super hac in tam bellicosissimo principe mutacione dextere Excelsi101 rumor multorum resperserat aures ipsum velle pro Deo exulare et loca saluacionis fidelium transmarina gracia oracionis uisitare. Is rumor amicis tristiciam, inimicis peperit leticiam. Mater uero ducis quingentas marcas et perplurima pellicea grisea et uaria purpuris preciosissimis operta et alias infinitas sericeas vestes auro consutas transmisit, que suscepta ille continuo post renunciatam matri graciarum actionem suis sociis hylarissime dimisit.

(E266) Emenso tempore uenit dies preposite exulacionis. Ingens multitudo circiter quingentorum optimorum militum ad ducem confluxit summo opere deprecantes, vt eos sui itineris Ierosolim (a: f. 101r) itani comites ymmo ministros assumere dignaretur. Ille Deo et eis gra- (E267) cias super hoc societatis proposito referebat et benignissime in suam societatem suscipiebat. Tandem non sine lacrimarum profusione de dulcis patrie limitibus discessum est et in Vngariam ventum. Hunc honorificentissime suscepit cum suis et in omni humanitate fotos rex Vngarie donis ingentibus tantum regem decentibus donabat et donatos a se dimittens per siluam Bulgariorum duci per nunctios sciolos stratarum in partes Grecie mandabat. Post in Constantinopolim peruenientibus imperator Grecie digne (b: f. 7vb) susceptis omnia necessaria sufficientissime (Haupt 211) per camerarios eis prefectos ministrauit, quia ducem, eo quod adeo magnanimiter imperatori Romano sine causa102 primitus offenso obstiterit, admodum carum habuit et adprime ob hoc ipsum honorauit. (E268) Sic per trium ebdomarum reuolucionem in Constantinopoli demorati sunt, eo quod trieres tante iuuentuti et armis aliisque ipsorum vtensilibus deferendis apte et sufficientes difficilime reperirentur. Reperte tandem immense trieres armis et utensilibus et cibariis ad longum tempus sufficientibus ab imperatore ministratis onerantur,103 (E269) prore et pupes sciolis epibatis id est magistris nautarum commi- (E270) tuntur, forri siue latera nauis tabulata concaua id est huteuaz ex parte nauis utraque disponuntur. Pretoriola id est domuncule in quibus merces reponuntur exstruuntur, remi qui habent palmulas id est lappen per columbria id est riemloechir id est foramina per que eminent remi exponuntur, transtra id est tabule in quibus sedent remiges sternuntur. Malus id est mastboem ad sustinendum velum erigitur et modio id est masthalda, arbores cui solent insistere, infigitur. Ceruca id est wetirhano in summitate mali ponitur, troclea id est winda quoque cum funibus necessariis qui solent trahi per carceria id est per duplicem concauitatem in cacumine arboris troclee adaptatur, parastate eciam id est bini (a: f. 101v) stipites, quibus arbor troclee sustinetur, preparantur. preterea adaptatur guber (Haupt 212) naculum id est stürruoder, clauus id est sturnagil, (E271) porticulus id est hamirnailis, tonsilla id est crapho id est uncinus ad quem in littore defixum funes nauium al (b: f. 8ra) ligantur, anchora id est enchir quoque et puluini id est machine quibus naues ducuntur et deducuntur et subducuntur ad portum.

Uela eciam, quorum unum maximum vocatum achateon104 in medio nauis in antempna statuendum, alterum scilicet epidromum velum ad puppem, ter- (E272) cium quoque velum minimum nuncupatum dalum ad proram defigendum. Sypharum quoque genus veli, quo iuuari nauigio solent quociens uis uenti languescit, preparantur. Rudens eciam et spire uel curcube id est funes, quibus utuntur naute in tempestatibus, nec non tormentum id est funis, quo prora ad puppim extenditur, mitra nichilominus funis, quo nauis media uincitur, propes eciam, quo pes veli alligatur, item saphon105 funis in prora positus, anquina106 quoque funis, quo ad malum antempna constringitur, oppifera funis, quo cornua antempne dextra sinistra quoque retrouerse tenduntur, promessium funis, quo nauis in littore ad palum religatur, remulcum funis, quo delegata nauis trahitur, Cataforates funis lineus cum massa plumbea, quo maris altitudo (E273) probatur, funes, quibus remi ad scalmos ligantur – hec omnia in trierim ducis Hernesti et suorum comportantur. Greci eciam plurimi in suis trieribus eis associantur. Quid plura? Arthemone tan (Haupt 213) dem alligato dux et sui post accionem graciarum imperatori per multimoda sua circa illos beneficia, post licencie et benedictionis et ingentissimorum donorum accepcionem se et sua Deo dederunt, fune de littore soluto (b: f. 8rb) et velo in altum panso et extenso terga maris sulcant, celeuma letum sed non diu celebrant. Emenso namque dierum qinque tempore tempestas maris permaxima oriebatur, ex qua tota illa classis detrahebatur et duodecim107 (E274) nauibus submersis nobilis Grecorum sibi ob probitatem (a: f. 102r) ducis associatorum iuuentus in mare precipitata diem extremum sorciebatur. Trieris vero ducis et Teutonice in Teutonia associate duci iuuentutis super impetuosissima maris terga iactabatur, vbi et ipse cum suis tam inenarrabilia mala quam intollerabilia propter vim tempestatis iugiter multis diebus et noctibus ante ipsorum oculos naufragium minitantis perpeciebatur. Insuper malum vehementissime excoquens eos accumulabatur, tum propter sociorum Grecorum in mare precipitatorum amissionem, tum propter108 cibariorum iam incipiencium deficere defectionem. Vt ergo fieri solet, Deum in tam multipharie necessitatis articulo attentissime implorant. Vnde implorantibus ex alto prospiciens misit auxilium eis in tem- (E275) pore oportuno. In diei enim cuiusdam diluculo

aura datur grata

et tempestas fit sedata,

quieuerunt maria.109

De longinquo itaque terram Agrippam110