0,00 €
Niedrigster Preis in 30 Tagen: 0,00 €
Niedrigster Preis in 30 Tagen: 0,00 €
Mehr erfahren.
- Herausgeber: DigiCat
- Kategorie: Sachliteratur, Reportagen, Biografien
- Sprache: Niederländisch
- Veröffentlichungsjahr: 2023
Het boek 'Jeugdherinneringen' van Jan Ligthart is een meeslepend autobiografisch werk dat de lezer meeneemt op een reis door de herinneringen van de auteur aan zijn jeugd. Ligthart gebruikt een eenvoudige maar levendige vertelstijl om zijn ervaringen tot leven te brengen, waardoor de lezer zich gemakkelijk kan identificeren met de gevoelens en gebeurtenissen die hij beschrijft. Het boek geeft ook inzicht in het alledaagse leven en de sociale context van de tijd waarin Ligthart opgroeide, wat het een waardevolle bron maakt voor het begrijpen van de geschiedenis van die periode. Jan Ligthart, een bekende pedagoog en auteur, heeft met dit boek zijn persoonlijke Jeugdherinneringen gedeeld, waarschijnlijk als een manier om zijn pedagogische ideeën te versterken met zijn eigen levenservaringen. Zijn inzichten in de kindertijd en opvoeding geven diepte aan zijn memoires en maken het een boeiende lectuur voor zowel lezers die geïnteresseerd zijn in zijn werk als voor degenen die op zoek zijn naar een intiem kijkje in het leven van een bekende pedagoog. Ik raad 'Jeugdherinneringen' aan aan iedereen die geïnteresseerd is in de persoonlijke verhalen van opvoeders, pedagogische geschiedenis of gewoon op zoek is naar een ontroerend en meeslepend autobiografisch werk. Ligthart's boek biedt niet alleen vermaak, maar ook stof tot nadenken over het belang van onze jeugdervaringen in de vorming van onze persoonlijkheden.
Das E-Book können Sie in Legimi-Apps oder einer beliebigen App lesen, die das folgende Format unterstützen:
Ähnliche
Jeugdherinneringen
Inhoudsopgave
DE BEWAARSCHOOL.
Van mijn eerste levensjaren weet ik alleen iets door mededeelingen mijner moeder. Zij hield er van, ons veel te vertellen van haar eigen jeugd en ook van onze eigen lotgevallen. Daardoor weet ik, dat ik in een koekwinkel geboren ben—'t zal wel geweest zijn in de bedstede van de huis- en slaapkamer achter den koekwinkel—; dat ik een oude, deftige baker heb gehad, Baker Zandbrink, die alleen voorname diensten aannam, maar mijn moeder grootendeels uit vriendschap hielp; dat mijn tante Hendrika zoo dol op me was, dat ze altijd met me uit wou, en ik dan op haar arm zat te springen, en dat ze dan trotsch op me was, omdat de menschen me zoo'n mooi kind vonden; en dat ik mijn moeder driemaal een doodschrik op 't lijf heb gejaagd, door eenmaal van een hooge trap te vallen, een ander maal een erwt hoog in mijn neus te werken, en een derden keer een haaknaald in mijn keel te steken, zoodat niemand het geweerhaakte ding er uit kon halen, dan alleen de dokter, naar wien mijn moeder in haar angst met mij heen vluchtte. 'k Heb een flauwe herinnering, dat ik ook nog eens uit een fleschje terpentijn heb gedronken, maar dat weet ik niet precies meer.
Natuurlijk vertel ik deze dingen niet, omdat ze ook maar eenigermate belangrijk zouden zijn, maar alleen om te doen uitkomen, welke mededeelingen in mijn geheugen zijn gebleven. Duizend andere dingen heeft mijn moeder me zeker ook verteld, die ik nu totaal vergeten ben. En terwijl ik de namen van allerlei dingen en menschen, die ik later in 't geheugen prentte, met moeite vasthield en vaak weer losliet, is de naam van Baker Zandbrink, ofschoon nooit opzettelijk geleerd en gerepeteerd, ofschoon zeker in meer dan veertig jaren niet bewust geworden, mij steeds in alle stilte blijven vergezellen. Jammer, dat men in zulke namen niet geëxamineerd wordt: daar gebruikt de beschaving andere namen voor, die niet zoo dicht bij het kind liggen.
***
Mijn persoonlijke herinneringen gaan terug tot mijn derde of vierde jaar, tot mijn bewaarschool-periode. Ik ben achtereenvolgens op twee bewaarscholen geweest, waarvan ik mij enkele hoofdzaken nog goed kan voorstellen.
We woonden toen te Amsterdam in een kruidenierswinkel. Het hooge huis stond op den hoek van de Eglantiersgracht en de derde Eglantiersdwarsstraat. Van dat huis en de omgeving, van de geheele buurt weet ik nog bijna alles. Maar we hebben er ook zes à acht jaar gewoond, dus kan ik niet nagaan, uit welken leeftijd die beelden dagteekenen. De bewaarschool, althans de eerste, heb ik alleen in mijn derde of vierde jaar gezien, later niet meer, en ik weet nog precies, dat er binnen een, naar mijn meening, groote ruimte was, waar heel veel kinderen zaten—van de banken weet ik niets meer af—en dat aan 't eind van die ruimte een houten trapje naar een verhooging voerde, waarop, onder 't koffiedrinken, de juffrouw plaats nam aan een tafeltje. Ik heb nu nog den indruk, dat die juffrouw van haar hooge zitplaats ons heele rijk overzag en we dus niets ongerechtigs konden doen.
Van 't leeren weet ik niets meer, noch van vertellingen, noch van versjes. Mijn geheele leven in die school wordt vertegenwoordigd door maar één beeld: het koffieuurtje. De kinderen zitten omlaag, de juffrouw omhoog. Eer we beginnen te eten, roepen alle kinderen in dreuntoon: „Smakelijk eten, juffrouw Mina!” en de juffrouw antwoordt uit haar hoogte met vriendelijke bewaarschooljuffrouwstem, wat hoog van klank en zeer te-gemoet-tredend van toon: „Smakelijk eten, kindertjes!” Na afloop van het boterham-eten zeggen de kinderen: „Welvolkomen, juffrouw Mina!” Waarschijnlijk: „Wel bekome 't u, juffrouw Mina!” Maar in mijn ooren hoor ik nog thans het zeurend gezang van het heele kinderkoor: „Welvolkomen, juffrouw Mina!” En daarop weer de hooge, inborend welwillende stem van de juffrouw: „Welvolkomen, kindertjes!”
Er is zeker wel gebeden en gedankt in de bewaarschool, ook gezongen, maar ik weet er niets meer van. En ik vermoed, dat ik die koffietafel-beleefdheden alleen onthouden heb, doordat mijn oudere broers er mij thuis vaak mee plaagden. Die riepen telkens op zeurenden kindertoon en dan weer met piepende juffrouwen-stem door 't huis spottend na, wat daar in de bewaarschool zoo goed bedoeld en ernstig uitgevoerd werd. En zoo zijn zeker de fatsoenlijke manieren, die juffrouw Mina er bij ons inbracht, niet bewaard gebleven door haar welmeenenden ernst, maar door de onbarmhartige vroolijkheid van een paar ongevoelige spotters. Ik herinner me nog goed, dat die bespotting mij hinderde en wat pijn deed. De zaak was voor mij iets ernstigs, misschien alleen door den plechtigen dreun, maar toch, ze was met een ernstige stemming door mijn kindergemoed verweven, en ik voelde het als pijn, wanneer in dat weefsel gescheurd werd.
Den weg naar deze bewaarschool zie ik nog voor me. Eerst uit de huiskamer een trapje af naar den winkel. Dan den winkel door. Over de platte blauwe stoep. Nu op straat. Aanstonds de hooge brug over, die—we woonden immers op een hoekhuis—bijna vlak voor 't huis lag. En dan rechtsaf, de „gracht” op, dat is eigenlijk de kade langs de gracht. Bij 't woord gracht dachten wij nooit aan 't gegraven water, maar altijd aan de beide wegen ter weerszijden er van. Iemand woonde in onze taal nooit „aan”, maar op de gracht. De bewaarschool lag dus aan de overzijde van de gracht, rechts van de brug. Ik zie die „kleine steentjes” nog, het voetpad van klinkers, waarop we altijd liepen, vlak langs de stoepen der huizen. De „groote steenen”, de keien, lagen daarnaast, op den rijweg. Wanneer we naar school gingen, kregen we altijd de waarschuwing mee: „Op de kleine steentjes loopen, hoor!” en dan liepen we, dikwijls hand aan hand, op de kleine steentjes naar school, nadat mijn oudste zuster ons eerst de brug over had gebracht.
Om in school te komen, moesten we van de gracht af eerst een poortje en een met klinkers bestrate gang door. Hoe we uit die gang in 't schoollokaal kwamen, weet ik niet meer. Ik zie alleen de gang, en dan, zonder tusschenschakels, de schoolruimte met de hooge tribune voor Juffrouw Mina, deftiger genoemd: Mejuffrouw Gottman. Ook háár naam heeft in mijn geheugen een onvervreemdbare plaats.
Die weg naar school is voor mij éénmaal een kruisweg geweest. Niet door de school, want van die school herinner ik me niets onaangenaams. Maar....
Vóór mijn zesde jaar leed ik eenigen tijd aan bedwateren. Er zijn ook thans nog kinderen, die daaraan lijden. Daarom wil ik nauwkeurig mijn herinneringen betreffende die „ziekte” vertellen. Wellicht helpt het hen.
Ik geloof niet, dat mijn ouders, broers en zusters het toen voor een ziekte of een zwakte aanzagen. Sterk heb ik nog den indruk, dat men het mij als iets schandelijks verweet. Nog hoor ik me boos toevoegen: „Leelijke pis-in-bed.” En daarbij voelde ik mij zoo hulpeloos schuldig.
Men scheen te denken, dat ik uit luiheid maar in bed bleef liggen. Als ik maar niet zoo lui was, zou ik wel opstaan. Heel zeker weet ik echter, dat het niet zoo was. En dat weet ik zoo bizonder zeker door een droom, dien ik nooit vergeten ben.
Op de bewaarschool bij Juffrouw Mina was er voor de kleine jongetjes geen urinoir. Die moesten maar, op een binnenplaatsje, in een vierkant steenen putje wateren, dat waarschijnlijk in een riool uitliep. Nu droomde ik op een keer, dat ik bij dat steenen putje stond, maar er lag een groen geverfd houten deksel op. Ik moest toch zoo erg, maar ik durfde niet, om dat mooie, groene deksel. Maar ik kon het niet meer tegenhouden, en toen het eenmaal gebeurd was, werd ik met een schrik wakker. Een oogenblik was ik wanhopig en toen kroop ik diep weg onder de dekens, om me te verstoppen tegen de schande die straks weer zou losbreken.
Uit dit tijdperk heb ik herinneringen van diepgaande smart. Het maakte mij schuw en angstig. Er was geen vertrouwelijkheid tusschen de anderen en mij. Ik voelde mij een eenling, maar niet een prinsje, verdwaald onder menschen van de straat. Eer zoo iets als een ziek hondje, dat overal wegkruipt en dan nog uit de veilige hoekjes wordt weggeschopt. Nog zie ik dat kleine jongetje 's morgens in zijn nat hemdje rondloopen en hoor ik den grauw van deze of gene: „Ga weg, stinkende pis-in-bed.”
Nu moet men niet denken, dat mijn gezinsleden zoo harteloos waren. Wel het tegendeel. Ik had mijn moeder héél lief en heb haar verafgood. En mijn vader was ook een beste man. Over de jongere gezinsleden viel ook niet te klagen, maar een pis-in-bed was nu eenmaal een pis-in-bed, en die was een ellende, vooreerst voor het broertje, dat met hem in één bed moest slapen, dan voor de zuster, die elken dag de bedden moest afhalen en opmaken, en eindelijk voor moeder, die uit een leege linnenkast maar altijd schoone lakens moest krijgen. Hoe moest men dat kwaad bestrijden? Door schelden en slaan. Men wist niet beter. En zoo ging ik gebukt onder schande en angst voor klappen.
Deze middelen hielpen echter niet. Wel hielp het, wanneer men mij elken avond, eer de ouderen naar bed gingen, even wakker maakte en er uit haalde. Dat gebeurde vaak weken achter elkaar. Dan kwam mijn oudste zuster, een heel lief meisje, en nam mij op. Slaapdronken zette zij mij neer. En dan stak ze haar vinger in de hoogte en zei: „Goed luisteren, of we iets hooren.” Hoorden we dan wat, dan waren we allebei gelukkig, zij en ik. Dan keek ik nog eens de kamer rond, zag het nachtlichtje flikkeren—een waspitje op patentolie in een gewoon drinkglas—en voelde me zoo gelukkig, zoo stil gelukkig. En wanneer ze me dan weer in bed lei en lekker toestopte, sliep ik dadelijk, rustig in volkomen veiligheid.
Of men—'t was een druk gezin: een winkel, vijf kinderen, en nog twee jongens in huis—of men deze doeltreffende maatregelen dan maar weer naliet, of dat ze op den duur toch niet hielpen, ik weet het niet, maar op zekeren dag werd er tot iets verschrikkelijks besloten. Schelden had niet geholpen, klappen ook niet, dan moest ik maar hebben wat er bijstond. Op een stuk papier werd met groote letters geschreven: Jan Pis in bed. Dat papier werd op mijn rug gespeld. En zoo werd ik door mijn oudste zuster naar de bewaarschool van Juffrouw Mina gebracht. Toen is deze weg mij een kruisweg geworden.
O, ik kan het niet vergeten, ik heb het nooit kunnen vergeten, die wanhopige smart, die machtelooze wanhoop. Ik wilde het papier niet op mijn rug hebben, ik wilde niet. Ik worstelde tegen, huilde, trapte, maar 't gaf niet. Eenige volwassenen zijn met elkaar sterker dan een bewaarschoolkind, en het moest. Schreeuwende werd ik den winkel uitgesleept, de blauwe stoep over, de straat op. Zoodra ik op de straat was, ging ik loopen. Ik schaamde me voor het publiek, kon geen straatscène maken. Daarvoor was ik te trotsch. De menschen hadden er niets mee te maken. Maar ik liep als een kleine gebrokene. Iedereen kon zien, kon lezen, wat er op mijn rug gespeld was, en ik schoof schuin voor mijn zuster om een bedekking te hebben.
Die eene schoolgang is voor altijd in mijn geheugen gebeten. Van alle gangen naar school zie ik alleen deze. De gracht was als een eindeloosheid. En ik schreide maar, schreide hevig, maar stil. Ik was radeloos. Gelukkig kwam eindelijk het poortje, waardoor ik met mijn schande weg kon sluipen van de openbare straat. Doch nu kwam een nieuwe angst. Nu zou de juffrouw het zien, en al de kinderen. En ik smeekte mijn zuster, nu toch asjeblieft het papier van mijn rug te nemen.
Ze was zoo barmhartig. Dat gaf lucht. Schande drukt zoo zwaar. Ook al, ja misschien bovenal op een kind.
Ik heb een idee, dat ik dien heelen dag stil ben geweest. Maar misschien is het ook niet zoo. Ik weet het niet. Kinderen vergeten zoo gauw, zegt men. Ik heb echter meermalen kinderen uren en zelfs dagen lang stil gezien onder een veel geringere emotie. En die eene gang naar school was voor mij, bijna letterlijk, een breken van mijn hart.
Het bedwateren is overgegaan. Hoe, dat weet ik niet meer. Maar zeker wel vóór mijn zesde jaar. Of het door die heftige emotie geweest is? Ik weet het niet, ik weet het niet. Maar dit weet ik wel: er is door dit middel meer in me vernield, dan hersteld.
***
Natuurlijk—dat zag ik later in—was die heele openbare vernedering maar een komedie. Er was geen papier op mijn rug gespeld, al had ik het papier ook gezien en het opspelden gevoeld. Men had mij maar bang willen maken, met goede bedoelingen, zeker, maar met slechte gevolgen. Zulk een bangmakerij is bij velen nog een opvoedingsmiddel, een middel dat, waar 't oude kwalen genezen moet, nieuwe veroorzaakt.
Tot mijn kindergebreken schijnt ook te hebben behoord, dat ik weleens in den spiegel keek. Om me hiervan terug te schrikken werd me wijs gemaakt, dat in den spiegel Haantje Pik woonde. En als ik dan in den spiegel keek, zou Haantje Pik eensklaps te voorschijn komen en me de oogen uitpikken.
Ik geloofde dat niet. Maar eens op een keer zette men mij op een stoel voor den spiegel, om te zien dat het waar was. Het was avond en ik zou naar bed gaan. Mijn hanssopje had ik aan, en mijn slaapmutsje op. De mannen en jongens, ook al de kleintjes, droegen in dien tijd puntige slaapmutsjes met een kwastje aan de punt, zoogenaamde „bakkertjes”; de vrouwen en meisjes borgen des nachts hun haar in gehaakte nachtmutsjes. Daar stond ik dus, jongetje van zeker niet ouder dan vier of vijf jaar, in mijn wit hanssopje en gebreid bakkertje op den stoel, en keek vol verwachting in den spiegel.
Plotseling zag ik daar een hand boven mijn hoofd, die de punt van mijn slaapmutsje beet pakte en dit met een ruk van mijn hoofd trok. Dat deed Haantje Pik. Ik bestierf het bijna van schrik, waggelde op mijn stoel, en werd zeker doodelijk wit. Als een der ouderen me niet aanstonds gegrepen had, zou ik stellig tegen den grond zijn geslagen. Nu werd ik gerustgesteld, dat iemand achter me had gestaan en de muts had gegrepen, dat het maar een aardigheidje geweest was. Maar de schrik zat er in en langen tijd ontweek ik angstig den spiegel.
Erger was het, als zulke schrikaanjagingen en bangmakerijen niet geschiedden met een opvoedkundige bedoeling, maar louter tot vermaak voor de ouderen. Men maakte me vaak bang door angstig te roepen: „Jan, kijk eens achter je!” Dan schrok ik hevig, of er een spook achter me was, dat me meteen aan zou grijpen, en ik vloog hard weg, naar moeder, of naar bed. Meest was dit een pleziertje voor 's avonds, als ik in mijn nachtkleeren goênacht had gezegd. Dan riep een der oudere jongens: „Jan, kijk eens achter je!” en ik holde naar bed. Ik hoorde luid gelach, ook booze woorden van moeder, omdat ze een klein kind zoo plaagden, maar was pas rustig, als ik mij diep onder de dekens verstopt had.
Hoe deze angsten in mijn gemoed hebben doorgewerkt, kan wel blijken uit het feit, dat ik later, zelfs nog toen ik ongeveer 20 jaar oud was, 's avonds op een eenzamen weg naar huis keerend, soms plotseling achter me keek, of me iemand op de hielen zat, en ook wel eens een enkel maal niet durfde omkijken, maar gejaagd naar huis liep, terwijl het koude zweet me uitbrak. En toen was ik twintig.
Dat had de onschuldige plagerij van een paar groote jongens gedaan, die natuurlijk absoluut geen idee hadden van hetgeen hun pret in het kindergemoed uitwerkte.
Men zal begrijpen, dat ik, ouder geworden, nooit kleine kinderen heb kunnen plagen of bangmaken, en deze liefhebberij van volwassenen altijd met ernst en beslistheid bestreden heb. Hier lag een smartelijke ervaring achter, en meer dan een.
Een der heilzaamste gevolgen van zulke ervaringen is, dat we anderen leeren ontzien. Zoo kunnen we nog wel eens dankbaar zijn voor het leed, dat ons anderen leert begrijpen, sparen, helpen, ook redden.
***
De bewaarschool van Juffrouw Mina verliet ik, om voor mij onbekende en ook totaal onverschillige redenen, en ik ging nu naar de school van Juffrouw S., een huis of tien van ons af op dezelfde gracht. Er was een oude moeder en twee dochters, Juffrouw Fietje, de oudste, en Juffrouw Doortje, die een rond, kleurig gezicht had en wat scheel zag. Zij was een goedaardig mensch, maar haar oudere zuster was erg bijdehand. Sommige jongetjes spraken van „Schele Door”, „Valsche Fie” en „Ouwe Na”. Maar dat vond ik te oneerbiedig. Ik zag veel te hoog tegen ze op.
De bejaarde moeder had grijs haar, dat zij steeds, aan weerszijden der scheiding plat weggestreken, onder een wit mutsje verborg. Juffrouw Fietje was donker van oogen en haar, en geel van tint. Juffrouw Doortje had bij haar ronde, blozende wangen, schele blauwe oogen. Als ze ons aankeek, hield ze altijd het hoofd een beetje schuin. Ik dacht, omdat ze ons anders niet zien kon, zooals een duif zijn kopje scheef draait, om u te kunnen bekijken. Ze was lief. Misschien wat te onnoozel voor de zaak, maar ik voelde haar simpele goedheid, en die voel ik nu nog. Hartmemorie.
Het is wel opmerkelijk, dat ik van Juffrouw Mina heelemaal geen voorstelling bewaard heb en van de dames S. wel. Maar vooreerst was ik nu iets ouder, maar dan ook is de konnektie langer aangehouden dan tot mijn afscheid van de school, zooals later blijken zal.
Van haar schoollokaal herinner ik mij zeer wel, dat het een rechthoekige ruimte was. De rijen banken, lange zitbanken, enkele met schrijftafels, stonden evenwijdig met de lange rechthoekszijden. Aan den voorwand hingen de negen leestafels van Prinsen. Er was maar één raam, dat in een der korte zijden, precies in den hoek, uitzicht gaf op muren en daken. In den hoek der andere korte zijde was de deur, ongeveer aldus:
Op deze bewaarschool heb ik lezen geleerd met de leestafels van Prinsen, de methode van spa-aa, slee-ee, drie-ie, enz. Hoe? Dat weet ik niet meer. Daar weet ik niets, niets meer van. Ik weet alleen, hoe prettig ik het vond, naar een hoogere tafel te mogen overgaan, en hoe ik—eerzuchtig of leergierig?—mijn best deed op iedere nieuwe tafel, totdat ik ook die weer meester was. Toen ik thuis in den Bijbel kon lezen, was ik trotsch en gelukkig.
Volgens sommige psychologen mogen kinderen niet voor hun negende jaar leeren lezen. Misschien hebben ze gelijk. Maar ik vond dat spelletje zoo prettig en te gelijk die kunst zoo gewichtig dat ik vóór mijn zesde jaar van de eene leestafel naar de andere huppelde, zonder verdriet of bizondere inspanning. Ik merk hierbij op, dat het me uitsluitend om het plezier van het bemeesteren dier zwarte hieroglyphen te doen was, een zelfde soort plezier als het oplossen van raadseltjes, het wegzoeken (padvinden) in een geteekend doolhof, in 't algemeen: het ontsluieren van onbekenden. Het lezen zelf toch boeide mij niet en heeft mij nooit kunnen boeien. 't Was dus niet om 't verhaaltje, maar om 't bemeesteren der kunst. Toen ik die meester was, las ik maar weinig. Ik denk, dat ik daartoe te aktief was. Ik dééd liever iets.
Van de spelletjes herinner ik me alleen, dat we, als het boterham-eten was afgeloopen—we bleven n.l. van 9–4 in dat lokaal opgehoopt—onder de banken jagertje speelden. Ik zie me over de voetplanken kruipen en in het woud van kinderbeentjes en bankpooten een wild dier narennen, een tijger of een leeuw. Die dieren en die jagerij had ik stellig opgedaan uit de platen van „De aarde en haar volken”, waarop mijn vader geabonneerd was. De jacht was heerlijk, en nu nog voel ik, dat ik er heelemaal in leefde. Zelfs zoo zeer, dat ik nooit hoorde, hoe Juffrouw Fietje op het rumoer binnenkwam om de jacht te stuiten, en haar pas gewaar werd, als ze me onder de banken smerig en wel vandaan sleepte.
Bij juffrouw Fietje heb ik ook mijn eerste liefde leeren kennen en mijn eerste bittere ontnuchtering.
Die liefde gold echter niet juffrouw Fietje, maar een mijner mede-scholieren, Betje. Ik moet toen al het schrijven verstaan hebben, ofschoon ik niet weet, hoe ik die kunst machtig ben geworden, maar ik herinner me zeer wel een briefje, een vuil stukje papier, waarop ik met potlood zoo iets geschreven had als: „liefe bedje mag ik je vrijjer weese”, en dat ik daarna over de banken heen met de kinderpost verzond. Het antwoord luidde toestemmend, en dus was de zaak aanstonds in orde. Hoe ik aan de neiging kwam, om me al zoo vroeg gelukkig te maken met een liefde-band, weet ik evenmin, als wie me het voorbeeld van een minnebrief had geleerd. Er zweven echter allerlei bakteriën in de lucht, van kinkhoest evengoed als van vrijerij, en het eene kind is vatbaarder dan het andere. Zeer wel weet ik echter, dat ik niet meer wenschte dan een toestemmend antwoord, en van de heele geschiedenis dit mijn geluk was, dat ik nu met fierheid op straat kon loopen en tot mijn makkers zeggen: „Betje is mijn meisje.” Die behoorde mij toe, en niemand kan op haar eenig recht doen gelden. Zij was een stuk jongenseer.
Het is niet aan gebleven, maar toch was deze scheiding mijn ontnuchtering niet. Deze kwam nu wél van Juffrouw Fietje, en nog wel op haar verjaardag. Op een of andere wijze moet ik bespeurd hebben, dat de kinderen de juffrouw bij deze gelegenheid vereerden met een geschenk. Dat was voor mij een leelijk geval, want de centen vloeiden thuis niet overvloedig, ik had al lang ondervonden, dat ik die niet gemakkelijk los kreeg, en toch waren ze noodig voor een cadeau.
Nu was er in de Eglantiersdwarsstraat, vlak naast ons huis, een galanteriewinkel. Daar woonde Juffrouw van Streelen, bij ons gevierd wegens haar mooi voordragen van lange verzen. Ik herinner me uit later jaren, dat ze nooit sprak over De Génestet, maar altijd over De Genéstet, en dat zit me nu nog in den weg. Maar haar grootste bekoring voor mij was de uitstalling van haar winkel en de buitengewone vriendelijkheid jegens ook haar kleinste koopers. Die vriendelijkheid was bijna lieftalligheid. Men kocht iets, en kreeg, behalve het verlangde voorwerp, ook nog een heele massa bekoorlijkheid.
Al dagen achtereen had ik de uitstalling van Juffrouw van Streelen doorvorscht, en daar eindelijk een beeldig klein vaasje ontdekt, met bloemen op het buikje en gouden bochten langs den oorrand en het gekartelde voetje. Een bééldig vaasje. En het kostte maar drie cent, de prijs stond er bij. Ik kende toen blijkbaar de cijfers, anders had ik dit nooit kunnen weten. Maar al was die prijs tamelijk laag, voor mij vertegenwoordigde hij toch een kapitaal: drie cent was inderdaad voor mijn kinderhandje een ongekende schat. Ik wist het geld evenwel van mijn moeder los te bedelen, en eer ik naar het groote verjaarfeest van Juffrouw Fietje ging, waar je den heelen morgen spelen mocht en getrakteerd werd, kocht ik het beeldige vaasje en stapte er uiterst gelukkig mee naar school, heel voorzichtig het in de hand houdend, dat het toch vooral niet breken mocht, en onderwijl de roode rozen en de groene blaadjes bewonderend op het ovale buikje.
Maar toen ik met mijn cadeau de steenen stoep was beklommen en een portaaltje was doorgestapt tot dicht bij Juffrouw Fietje, toen schaamde ik me plotseling. Daar stonden andere kinderen met groote pakken in de hand, en daar blonken en schitterden mij reeds uitgepakte geschenken tegen. Een verlakte theestoof! Een glimmende waterketel! Een kristallen olie- en azijnstel! Wat een groote en prachtige stukken! Daarbij zonk mijn vaasje heelemaal in 't niet. Al zijn schoone bekoorlijkheid had het voor mij verloren. En met het schaamrood op de wangen—ik voel het nog—overhandigde ik het schamel eerbewijs aan de jarige. Deze nam het aan, bedankte, en zette het neer. Ik zie nog alles, álles. Maar mijn geluk en fierheid smolten weg. En—niemand had me iets gezegd of aangedaan, maar ik ging niet naar de feestzaal, doch liep het portaaltje door, de trap af, en rende naar huis. Nóg drie centen, nóg zoo'n vaasje! Mijn eer stond op het spel. Ik ging niet naar het feest, als ik niet eerst nog zoo'n vaasje kon aanbieden, om althans eenigermate in evenwicht te komen met de theestoof en den waterketel.
Mijn moeder kon geen weerstand bieden aan mijn dwang. Ik liet haar niet los. Weet men wel, wat geweldige gemoedsmachten daar soms achter zitten, als de kinderen heeten te „dwingen”? En spoedig holde ik met mijn afgeperste drie centen naar Juffrouw van Streelen, had nu geen tijd om van haar lieftalligheid te genieten, en holde haar winkel uit, den hoek om, de gracht, de stoep op, naar Juffrouw Fietje.
Die had me in de drukte van het ontvangen en uitpakken niet gemist. Hijgend duwde ik haar het tweede kleinood in de hand en zag haar aan, of het zoo nou niet goed was. En toen zei ze: „Had dat vod maar gehouden.” En ze zette het minachtend neer.
Dat was bijna zoo erg als het schandpapier op mijn rug. Ik voelde een diepe krenking en verloor alle veerkracht uit mijn heele lijfje. Beschaamd slenterde ik naar de feestzaal. Van de pret herinner ik me absoluut niets meer. Ik weet ook niet, of ik pret heb gehad. Bij dien ontzettenden neerslag staan mijn herinneringen stil.
Nu moet ik eerlijk zijn en zeggen, dat ik niet weet, of ik de woorden van Juffrouw Fietje precies heb teruggegeven. Misschien heeft ze 't niet zoo kras gezegd. Niet die heel harde woorden gebruikt. Maar voor de zaak sta ik in. Haar geringschatting was ongeveinsd. Die heb ik te pijnlijk gevoeld. En dat gevoel is me onuitwischbaar bijgebleven.
Van dit oogenblik af heb ik een hekel aan gelegenheidscadeaux gehad. Ik heb ze nooit kunnen ontvangen. En waar ik ze aanbieden moest, betaalde ik liefst de dubbele waarde.
DE EERSTE LAGERE SCHOOL.
Geen flauwe notie heb ik er van, dat ik op zekeren dag niet meer naar de bewaarschool, maar voor 't eerst naar de Groote School ben gegaan.
Toch moet dat eenmaal gebeurd zijn.
En in die Groote School moet ik me bekwaamd hebben in lezen en schrijven en al de andere vakken der wet.
Ik weet er niets van.
En in die school moet ik vele klassen doorloopen hebben, examens en verhoogingen meegemaakt, onderwijzers leeren kennen, zegenen of verwenschen.
't Is alles weg.
Is het er wel ooit geweest?
Maar dat moet toch wel. Ik heb toch ruim vier, misschien zelfs vijf jaar daar schoolgegaan, dag aan dag. Dat is toch geen kleinigheid. En ik moet er toch al mijn eerste bekwaamheden hebben verworven. En met de meesters hebben verkeerd.
Wonderlijk, dat ik nu uit de bijverschijnselen en uit de gevolgen afleiden moet, dat ik van mijn zesde tot mijn tiende of elfde jaar het schoolleven heb meegemaakt, maar dat ik het anders niet weten zou. En zelfs niet gelooven als anderen 't mij bezwoeren.
Zoo is dat leven buiten mij omgegaan. De heele schoolperiode ligt als een donker ledig achter me. Ze heeft me niets te zeggen.
Dat bewijst voor mij twee dingen. Dat ik eigenlijk leefde buiten die leerwereld. En dat de school eigenlijk leefde buiten mij.
Mijn hart lag buiten de klas, buiten de leerboeken, buiten den lesrooster. En het hart der school lag buiten de kinderziel.
Die twee zochten malkaar niet op. Het waren wildvreemden voor elkaar.
Slechts enkele dingen herinner ik me, maar die gelden niet het onderwijs, waarvoor ik toch eigenlijk de school bezocht. En die dateeren dan nog pas uit de hoogste klas en betreffen maar twee personen, een meester, dien ik niet noemen wil, ofschoon ik zijn naam nog heel goed weet, en meneer Kuyper, den bovenmeester, wiens naam ik nog steeds zegenend gedenk, niet—men moet voorzichtig zijn—omdat hij de bovenmeester was, maar omdat hij een mensch was, een zachtaardig mensch.
Meneer Kuyper zie ik als een teere figuur, een man van middelbare groote, in 't zwart gekleed, een zijden petje op. Zijn gelaat was zacht, bleek. Zijn oogen lichtblauw. Zijn gang opmerkzaam en rustig. Ik voelde iets teers voor hem, of ik voor hem wilde vechten. Dat gevoel ging geheel uit van zijn verschijning, want ik herinner mij niet, dat hij mij ooit persoonlijk goed deed. Ik had geen reden, om bepaald hem voor iets in 't bizonder dankbaar te zijn. Maar zijn heele wezen vervulde me met teerheid en dankbaarheid.
Na het gebed zette de fijne figuur zich achter het orgel. We zagen hem niet meer, doch hoorden hem zingen in orgeltoonen. Eerst een kort voorspel, en dan volgde het godsdienstig lied, waarbij de heele school meezong.
Dat waren heerlijke oogenblikken. Doch nu volgde niet een voortzetting van dat gebed en gezang, nu volgde niet de uitwerking er van in het praktische schoolleven, nu volgde niet—o, het is verschrikkelijk om het te zeggen—de doorwerking van den afgesmeekten Heiligen Geest, de werkdadige kracht van den afgebeden zegen Gods, nu volgde een stuk afgrijselijke kinderellende.
Onze meester was, ik zeg niet streng of stipt of veeleischend, hij was hard. En nog niet eens hard als staal of steen, want dan hadden er nog vonken kunnen uitspringen, maar hard als een verdroogd stuk leer. Het is geen toevalligheid, dat hij zijn horloge niet aan een metalen ketting of een fijn zijden koord droeg, zooals krachtige of teere persoonlijkheden gewoon zijn. Een man verraadt zijn ijdelheid en zijn gemoed in zijn horlogeband, en de zijne bestond uit een dooreenvlechting van drie smalle leeren riempjes, een kabeltje van leer, hard en droog en taai. Vooral ook taai. Staal en steen kunnen niet alleen vonken schieten, ze kunnen ook stukspringen. Ze wagen in den strijd hun eigen bestaan. Maar hardheid, die tevens taai is.... het is de slavenzweep van Legree uit De Negerhut. Alleen de liefde heeft het recht om taai te zijn.
Meester Leer—zoo zal ik hem maar noemen—was harteloos. In onze klas zat een jongen, wiens vader een grutterzaak dreef en C. C. C. M. heette, gelijk ieder op het naambordje lezen kon. Wanneer de kleine M. nu iets misdreven had en daarom voor de klasse moest komen, greep meester Leer hem bij het aardige kuifje, dat zoo hups zijn jongensschedel aanmeldde, en schudde den kleinen kop op en neer, een soort schedelrammeling, onder het knerpend gekraak van: „Zeg jij, C. C. C. C. C. C. C. C. C. C. C. C. M., zal jij....” enz. Bij ieder C. werd de kleine kop gerammeld.
Wij, anderen, zaten dat met stillen haat aan te zien. O, hoe haatten en vervloekten wij dien kerel, dien gemeenen kinderbeul. Als we maar gekund hadden, we hadden hem tot modder getrapt. Maar daar stond hij, onaantastbaar, in zijn macht als meester. En wij zaten, stom, strak, de handjes gevouwen op den tafelrand, den rug rechtop, een doodstille klas, machteloos overgeleverd aan een slavendrijver zonder hart of geweten.
Zoo werd het gebed verhoord.
Zoo daalde Gods afgebeden zegen in onze ontvankelijke kinderhartjes.
Eens op een keer vond hij zijn man. In de klasse zaten twee broertjes. Een van de twee moest voor de klas komen, bij de landkaart, om daar wat stippen aan te wijzen, waarover geen van ons zich een grein bekommerde. De jongen wist ze niet, maakte althans fouten—hetgeen ik nu, uit de verte, uit de gevolgen afleid—en kreeg daarvoor geweldige klappen om zijn kop. Wij waren dat gewoon, zaten het wezenloos of met verbeten woede aan te kijken, wachtten tot de hagelslag voorbij was, beefden al tegen dat onze beurt aanbrak....
Maar daar plotseling hooren we een woesten schreeuw, als den kreet van een wild dier. Een jongen vliegt achter uit de klas tusschen de banken door, en onder het krijschen van onverstaanbare geluiden beukt hij op den meester los. 't Is het oudere broertje van het gekastijde kind.
Ha, hoe genoten we bij deze uitbarsting van woede. We rezen uit de banken op, vergaten wat de gevolgen konden wezen, en juichten van instemming.
Razend van drift sloeg de jongen, waar hij den meester maar raken kon, en rukte toen zijn broertje uit de klauwen van zijn kastijder.
Een oogenblik van doodsche stilte, toen hevige, snikkende verwijtschreeuwen van den oudste, en toen....
Meer weet ik niet.
Of de jongen straf gekregen heeft, weggejaagd is, excuus heeft moeten vragen, ik weet het niet. Al het andere is verdwenen. Maar levend is gebleven dat eene moment van uitgebroken broederliefde, die eene uitbarsting vóór de klasse. Mijn geest heeft het opgenomen als een momentopname van een ontploffing. En levend is ook gebleven, het grootsche gevoel van bewondering. Nu nog is het me, of ik toen getuige ben geweest van iets zeldzaams in de menschenwereld: de zichzelf en alles vergetende reddingsdrift. Een brandweerman, die in den vuurpoel springt om een kind te redden. Die jongen was een held. Hij heeft ons in één woeste daad.... opgevoed. Op-ge-voed.
Waarschijnlijk dacht de meester er anders over. En als die meester en ik samen in een paedologische vereeniging zaten, zou hij allicht een anderen karakteristiek van dien jongen geven dan ik.
***
Geen wonder, dat we bij zoo'n meester dikwijls strafwerk kregen. Bij hem heb ik geleerd, eenige honderden strafregels met drie griftjes tegelijk te schrijven. We waren er heel handig in, die drie griftjes onder elkaar, amphitheatersgewijze, vast te houden, en dan er mee over de lei te vliegen. Die handigheid hadden we dan toch maar aan meester Leer te danken, en daarom zeggen sommigen, dat je het de kinderen niet te gemakkelijk moet maken. Verdruk ze maar, opdat ze te beter tegen de verdrukking ingroeien. 't Is ook een opvatting, en die groei tegen de verdrukking in, ja, dat was waarheid. We groeiden o. a. ook heel sterk in list en bedriegerij.
Een der straffen was schoolblijven, en daarbij dan maar doodstil zitten. Een uur of langer stilzitten, de handen gevouwen aan den tafelrand, de oogen strak naar boven, onbewegelijk, daar de geringste beweging gestraft werd met een kwartier of een halfuur langer.
Ik denk, dat ik iederen dag heb moeten schoolblijven, want ik herinner me telkens terugkeerende standjes over te laat thuiskomen. Maar dat kon ook door andere oorzaken gekomen zijn, want de weg van school naar huis was voor vermoeide, overprikkelde jongens vol verleidingen.
Natuurlijk wendden we allerlei pogingen aan, om van dat schoolblijven verlost te worden, „weg te spatten” gelijk we dat noemden. Wanneer de meester maar even in een ander lokaal was, renden wij met bliksemsnelheid naar de deur, en vlogen, het portaal door, naar buiten. Wee echter, als de buitendeur op slot bleek. Dan stond je daar eenige oogenblikken in razende wanhoop. Niet omdat hij je dan weer bij je kladden kon krijgen, want den volgenden schooltijd had hij je toch weer in zijn macht en zou je natuurlijk dat wegspatten wel inpeperen, dat was het minste, maar omdat je hem nu aanstonds voor je zou zien met zijn duivelsche grijns van voldoening; omdat je zijn sarrende stem zou hooren, dat je dat nu eens lekkertjes niet gelukt was, zijn stem vol nijdigen kinderhaat. Wanhoop, omdat hij je met listigheid in de val had laten loopen en daar straks demonisch van zou genieten.
Maar eenmaal ben ik hem toch te slim af geweest. Weer zat ik lang, heel lang na te blijven, terwijl buiten de zon zoo heerlijk scheen. Toen verzon ik, dat ik „naar achteren” moest. Neen, het mocht niet. Het werd echter zoo erg, dat ik den vinger aanhoudend opstak en daarbij in de bank zat te zwaaien als een dreigende onweersbui. Mocht ik dan niet—'t leek wel, of mijn heele houding dit wilde zeggen—dan kwam de verantwoording voor den meester, als ik ten slotte den vloer verontreinigde. Die verantwoording durfde hij zeker niet op zich te laden, ik kreeg tenminste verlof. Maar de knarsstem gromde me toe: „Geef eerst je pet hier.”
Ik bracht de pet, innerlijk genietend van zijn onnoozelheid, alsof ik me door een pet zou laten weerhouden. Die pet kon stikken, en hij er bij. En nu naar achteren. Doch nauwelijks was ik daar, of ik klom omhoog, wrong mij door een raampje, liet me vallen, en stond op een terrein, waarschijnlijk de speelplaats, waarvan ik me echter niet herinner dat er ooit gespeeld werd. Nu aanstonds naar de houten schutting. Een sprong, de handen om den rand, het lijf opgetrokken, rechterbeen er over, nu de romp, het linkerbeen, hangen, loslaten, en daar was ik op een houtwerf naast de school. Gauw naar voren, het hek door, en ik stond blootshoofds op de Lindengracht. Zonder pet, maar vrij. Vrij! en ik holde naar huis. Om de gevolgen bekommerde ik me voor 't oogenblik niet. Het was met den meester toch altijd een strijd op leven en dood, en ieder uurtje gestolen vrijheid was winst. Wat zullen mijn kameraden, medeschoolblijvers hebben opgezien, toen ik niet terugkwam. En wat zal de meester met lieflijkheid mijn pet hebben gekoesterd.
Het lijkt me, nu ik dit schrijf meer dan veertig jaar later, het lijkt me, of ik alles lieg. Is het mogelijk een fantasie? Heb ik in mijn jongensjaren—kinderen hebben zoo'n levendige verbeelding—dat heele verhaal misschien bedacht, en het als een heldenfeit zoo vaak aan mijn makkers verteld, dat ik het eindelijk zelf geloofde? Maar neen, dat kan toch niet. Mijn heele leven heb ik het als zuivere jeugdherinnering meegedragen. Zou ik me dan zóó vergist hebben? Doch wie bewijst, dat ik waarheid zeg. Neen, ik bedoel niet, wie bewijst het aan een rechtvaardig oordeelende rechtbank, maar wie bewijst het aan mij persoonlijk, die het ervaren meen te hebben en nu twijfel aan mijn eigen ervaringen. Ik wou, dat een oud-schoolkameraad dit las en, plotseling het verleden er in herleefd ziende, overtuigd uitriep: „Juist zoo, zoo is het gebeurd.” Dan had ik, door een vreemde, gewisheid van mijn daden. Nu moet ik maar gelooven in mijn herinneringen. 't Is toch vreemd, dat men zijn eigen verleden, zijn toch zelf doorleefd verleden, niet kan bezitten zonder geloof. En dan bezit men het nog maar in het licht van zijn toenmalige zelfverblinding.
Maar ik denk toch wel, dat die klauterpartij zonder pet werkelijkheid is geweest. Ik zie ze zoo levendig voor me, ik zie zoo precies den weg, dien ik daarbij gegaan ben, en ik verbeeld me nog eenige populieren te zien, die op de speelplaats langs den blinden gevel van het daarachter gelegen huis stonden.
En dan ook, de feiten passen zoo geheel in het kader van dit schoolleven. Van Geschiedenis, Aardrijkskunde, Rekenen, Taal, Lezen en Schrijven herinner ik me absoluut niets meer. Doch de hoofdmomenten uit den schoolstrijd—een véél ernstiger en gewichtiger en langduriger worsteling dan „de” Schoolstrijd—spreken nog luid in me, met beeld en stemming. Ik zie alles nog voor me, en mijn hart klopt heftiger bij de herinnering.
***
Het spreekt vanzelf dat we niet alleen het nablijven ontvluchtten, maar ook aan de kwelling van de school zelf trachtten te ontkomen. Daartoe waren maar twee middelen: ziekte voorwenden en bommelen, spijbelen, stukjesdraaien of hoe dit genot meer heeten mocht.
Het voorwenden van ziekte had het ontstaan gegeven aan een eigen woord. „Je bent schoolziek,” zei mijn vader, als we dreinden om thuis te blijven vanwege die toch zoo erge hoofdpijn. En de man had gelijk, want als hij bezweek voor ons smeeken, was binnen een halfuur de erge hoofdpijn gezakt en zaten we, zoo ongeveer om halftien in den voormiddag, een beetje te spelen, of drentelden door 't huis, door den winkel, als 't kon de straat op. Het was niet in mijn nadeel, dat ik nogal wit zag en teer was van gestel. Daardoor kon ik dikwijls hoofdpijn hebben, die haar crisis had onder 't ontbijt. Maar nooit vond ik mijn ouders onbarmhartiger, dan wanneer ze geen medelijden met me toonden en zelfs aan mijn hoofdpijn geen geloof sloegen. „Ga jij maar naar school, hoor! 't Is schoolziekte.” Diep neerslachtig en met slenterende beenen sleepte ik me naar school. Dan droop er een dreinende motregen in mijn kindergemoed.
Zulke beschuldigingen en mistroostigheden mogen wel veroorzaakt hebben, dat ik mijn heil zocht in het stukjesdraaien. Als je niet naar school wilt, en niet thuisblijven moogt, dan schiet er ten slotte niets over, dan dat je op den weg tusschen huis en school blijft omdolen. Waar zou je anders heen? En dan neem je dien weg wat ruim, omdat het zoo vervelend is in dezelfde straten maar steeds heen en weer te trekken, en je daar ook gezien en aldus verraden kon worden. Dan loop je rond, tot de huisdeur zich weer voor je openen wil, dat is zoo ongeveer een kwartier na het eindigen van den schooltijd.
Ik heb mijn toevlucht ook tot dat redmiddel moeten nemen, en dank daaraan drie der allerheerlijkste weken uit mijn schoolleven. We noemden ze later de bommelweken, en nu nog is dat onwelluidende woord voor mij synoniem met oase, paradijs, vrijheid, en al zulke vertegenwoordigers van iets zonnigs en lieflijks te midden van de grijze ellende.
