Johannes Widmann: Schriften zur Medizin E-Book

Norbert Flörken

• Herausgeber: Books on Demand
• Kategorie: Geisteswissenschaft
• Sprache: Deutsch

Seitenzahl: 96

Veröffentlichungsjahr: 2017

Beschreibung

An der Wende zur Neuzeit versucht der württembergische Arzt Johannes Widmann eine Definition und Beschreibung der großen Übel: Pest und Syphilis und gibt Handreichungen zu ihrer Behandlung.

Leseprobe

Inhalt

Tractatus de pustulis que vulgato nomine dicuntur ›mal de franzos‹ Doctoris Iohannis widmann [1497]

Apothekerzeichen

Regimen durch den hochgelerten und übertreffenlichen der artzney Doctor Johann wydmann, genant Moeichinger, gesetzt wie man sich in Pestilentzischem lufft halten soll [1519]

Johannes Widmann (* 1444 † 1524)

Nachwort

Begriffe

Literaturverzeichnis

Index

Tractatus de pustulis que vulgato nomine dicuntur ›mal de franzos‹ Doctoris Iohannis widmann [1497]1

Der Tod und der Arzt, aus dem Heidelberger Totentanz, um 1488

Iohannes WIDMAN2, dictus meichinger, medicinarum doctor Iohanni NELL3phisico Salu[tem] plu[rimam] optat [am 20. Januar 1497]

d Iebus transactis, humanissime doctor, cum parum ocii nactus essem: quod raro mihi evenire solet: coepi mortalium miserias animo volvere atque revolvere: et nova morborum genera passim surgentia admirari. venit in mentem Plinii sententia vicesimo sexto naturalis historie libro dicentis: Parum enim erant homini cetera morborum genera: cum supra tricenta essent; nisi etiam nova timerentur. Tot obruimur malis, optime doctor, ut Plinius hominum calamitates considerans, alio loco dicat: Natura nihil hominibus brevitate vite prestitit melius. Nostri etiam temporibus fedus morbus invasit mortales sine voluntate divina: nostris ita exigentibus meritis seu astrorum influentia iniquoque Saturni radio id acciderit, iudicare non est facile. Volens ergo pro mea intelligentia humano generi opem ferre hunc ex multis collegi tractatum: quem tue solertie mitto, quasi degustationem quandam studiorum meorum ut costiges: et si opportunum iudicaveris: impressioni tradas. has ergo meas lucubrationes non iudicis animo: sed amici legas. oro. Quas si tibi placere cognovero: maiora cum fiducia aggrediar: teque meorum laborum participem faciam. Vale ex Thubingen xx. Ianuarii anno M.cccc.xcvii.

Sein Schüler, Dr. med. Johannes Nell in Straßburg, möge das Manuskript lesen, beurteilen und dann zum Druck geben.

Iohannes NELL Iohanni WIDMAN medicinarum professori doctissimo preceptori suo singulari Salu[tem] plu[rimam] optat [am 1. Februar 1497]

a Ccepi, doctor egregie, suavissima litteras tuas una cum tractatulo abs te edito: quibus benevolentiam in me tuam abunde demonstrasti clarissima amoris in me tui indicia ostendisti. Gratias tibi habeo immortales referre enim minime possum – pro tam amice nulla apud te merita habentes complexus es. Et ne honori tuo deesse videar curabo, ut is liber pro tua gloria imprimatur. Iussisti autem, optime doctor, ut costigatum: si velim: in lucem mitterem. Plus mihi tribuis, quam in me vel agnosco vel postulo. Non enim huius sum audacie, ut ad tanti viri editionem manus apponere presumam. Scio nanque tuas lucubrationes mea castigatione non egere. Sed ubi rebus: honorique tuo consulere tibique mea opera aliquid conferre potero: exequar cupidissime. Vale, preceptor optime, et me ut soles ama! ex Argentina [=Straßburg] prima februarii anno M.cccc.xcvii.

Dr. Nell maßt sich nicht an, an dem Manuskript etwas zu ändern.

| 2

Tractatus clarissimi medicinarum doctoris Iohannis widman dicti meichinger de pustulis et morbo qui vulgato nomine ‘mal de franzos’ appellatur. Editus Anni christi M.CCCC.xcvii.

1. [Vorrede]

h Ec passio, quam vulgo malum francie aut morbum sancti M[a]evi vocant aput arabes ad capitulum de “asaphati” et aput grecos ad rubricam de “acharos” non incongrue reduci videtur: eo quod hec omnia a simili materia accident: quamquam presens passio ab eis differat in hoc quod saphati et acharos in solius capitis partibus nasci consueverunt, presens autem passio in toto corpore ut plurimum oriri solet et propterea latino sermone vocari posset “exflorationes”, que in toto nascuntur corpore. Ita videtur enim nominare GALIENUS4 in primo memiri, capitulo decimo, in laudibus cuiusdam antidoti appolonij dicens, quod non solum ad acharos, sed etiam ad exflorationes, que in toto nascuntur corpore, bene valet. Deinde etiam in capitulo undecimo, facit rubricam de eis sub hoc nomine.

Est autem descriptive hec passio pustule, a principio sui lenes, divise in numeratione locorum. Deinde exulcerantur ulceribus crustosis et aliquando verrucosis. Species harum pustula[r]um principales sunt he: quia quedam emittunt virus et humiditatem, et vocantur arabice saphati humida; que si ad partium corrosionem pervenerint, dicuntur refrengi. Quedam vero non emittunt humiditatem, sed forte habent squamas siccas, et has vocant Arabes “saphati siccam”. Et quedam est multum dura et prava, dicta ab eis „alchiati“. Quedam est extremaliter dura et prava, homogenee materie quasi cum verucis existens, et dicitur ab eis „alvatin“. Omnium tamen harum causa materialis a venenositate non expoliatur. Colliguntur hec partim a SERAPIONE5 primo breviarij capitulo tertio. Partim ab AVICENNA septima quarti, tertio tractatu, capitulo primo. Et utcunque a GALIENO [a ij]

| 3

primo Memiri[?], capitulo decimo, auctoritate ARCHIGENIS6, CRITONIS7, AP[P]OLONII8 et reliquorum antiquorum.

Die neue Krankheit – genannt Franzosenkrankheit – ist bei den Arabern bekannt als „Asaphati“ und bei den Griechen als „Acharos“; sie scheint aber von den Beschreibungen dieser Krankheiten abzuweichen; deswegen schlägt Widmann den Namen „Ausblühungen“ vor. Die Pusteln sind sowohl trocken als auch feucht, sowohl hart als auch weich.

2. De causis.

c Ause huius passionis etsi possunt poni plures remote, una ultio divina ad scelera et delicta hominum punienda. Alia vero certi aspectus vel constellationes superiorum corporum facientes evenire in aëre et terra dispositionem, per quam inducunt in corporibus humanis impressioni dispositis hanc passionem predictam. Sed quoniam de his causis non multum curat medicus, ut medicus, sed potius de causa intrinseca corporali, ad cuius remotionem morbus tollitur. Ideo de ista prosequar: et dico primo, quod in causa harum pustularum est omnis materia humoralis cuiuscunque generis, dummodo sit mala, venenosa, acuta et corrosiva, sanguini mixta. Notanter dixi acuta, quia nisi cum humoribus fuerit acuitas, non ulcerabunt, dicit RASIS9 tredecimo continentis, capitulo secundo. Cum ergo sit acutus, venenosus, consuevit inprimis facere pruritum, deinde continuitate dierum ignit locum faciendo pustulas, ut bene dixit SERAPIO. Secundo specialiter in causa est humor melancolicus malus, adustus. Ex hoc enim subtile eius finitur et grossum fit apostema sive pustula, dicit AVICENNA. Et, ut SERAPIO sentit, plurimum fit presens passio ab ista materia. Unde etiam plures medicinas contra eam dirigam in cura. Ex tribus autem causis contingit hunc humorem abundare in corpore, ut RASIS ibi supra auctoritate GALIENI dixit.

Una est [h]epatis caliditas fortis, adurens humores.

Secunda est debilitas attractive virtutis splenis in attrahendo et mundificando melancoliam a massa sanguinea.

Tertia est nutrientia convenientia ad illud, id est, ad generationem illius humoris, Intelligendo

| 4

per nutrientia non tantum cibos, sed etiam alias omnes res non naturales, facientes ad generationem dicti humoris,

de quibus primo est aer excessive calidus, adurens humores, sive ex sole, sive ex igne calefiat: ipse etiam aër pestilens corruptus.

Secundo est fortis et laboriosus motus, labor quoque diuturnus, presertim factus in hora non congrua, nec non coitus multus.

Et tertio est passiones et accidentia anime, ut diuturnum odium, ira, rixa et furor.

Et quarto in cibis sunt omnia cibaria, facta ex conditis cum sale, ut olive, cappares. Et licet cappares ex sui proprietate purgent humores acutos et melancolicos, tamen ex modo substantie sue grosse et sicce generant eos; sal nanque finit humiditatem in rebus. Huius generis sunt pisces saliti et carnes salite et denique omnes carnes porcine, maxime vero porcorum ex his pustulis infectorum, sicut plerisque in locis nunc reperti sunt, erunt potissima causa. Generant etiam hos humores omnia amara, omnia acuta et acrumina, ut sinapis, raphanus, cepe crude, porrum, alleum, piper et cetere species aromatice acute, dum sumuntur in multo usu. Idem faciunt substantie leguminum, de pisis, fabis, lentibus, milio etc. et presertim, si condiantur cum acutis speciebus aut cum dulcibus: nam et fortiter dulcia et maxime dactili nocent, ut AVICENNA de saphati dicit. Tandem in potu ponitur inter causas vinum grossum, nigrum, opacum, vinum turbidum, inversum et similiter aqua turbida mala.

Die Ursachen

Jede gefährliche, giftige oder schädliche Flüssigkeit im Blut, eine hitzige Leber, eine Schwäche der Milz, eine Ernährung, die die Entstehung dieser Säfte fördert. Hinzu kommen heisse Luft, schwere körperliche Anstrengung, heftige Gemütsbewegungen, scharfe und gesalzene Speisen wie z.B. Senf, Rettich, Zwiebel, Lauch, Knoblauch, Pfeffer.

3. De signis

s Igna autem hunc morbum monstrantia in genere, necnon distinguentia inter species dictas, ad visum et tactum sunt manifesta, Sed signa causarum sive materierum distinctiva elici possunt ex SERAPIONE. Nam in materia plus sanguinea apparet a principio pustularum rubedo [a iij]

| 5

aliqua cum duritie, inflatione, caliditate et sensibili expulsione earum ad extra; in colera autem citrina attinet rubedo citrinitati, et est velox exitus earum et dolor fortis: In phlegmate est albedo et mollities sine dolore. In melancolia vero est durities earum et privatio doloris.

Die Merkmale

Gerötete Haut, Verhärtungen, Blasen, Fieber, Ausbrüche; in der Galle Gelbfärbung, das schnelle Ende der Pusteln und heftiger Schmerz, weisser Schleim.

4. De pronosticis

s Igna pronostica sunt hec. Primum pronosticum eventus absolute est, si incipiat dolor alicui spontaneus in coxis, tibiis aut brachiis: oportet in hac temporis constitutione exspectare has pustulas, presertim si dolor et apostemata genitalium coniungantur. Ita experientia compertum est. Propterea his apparentibus, cura previsiva procedi consulo.

Signa quoque pronostica bona et mala sunt hec. Primum, quod hec passio sit chronica, durans tempore extenso valde, si non evacuationum pluralitas, diete bonitas et localium antidotorum debita administratio eam abbreviaverit. Causa autem chronicitatis est materie multitudo, grossities et malicia, quoniam plurimum est melancolica venenosa, ut SERAPIO dicit, que a virtute non coadiuta a medico non nisi in longo vincetur tempore.

Secundum est, quod hec passio est contagiosa, transiens de homine in hominem et inde de civitate in civitatem et de regione in regionem.

Tertium est [ha]emorrhoides huic passioni accidentes cum fluxu moderato accelerant curam eius.

Quartum est, quod corpus per has pustulas perfecte purgatum a lepra, cancro et similibus morbis non minus, quam per exitum variolarum, censeatur preservari.

Vorzeichen und Vorsorge

Bei den ersten Schmerzen abwarten, bis sich die Pusteln bildet, vor allem an den Geschlechtsteilen. Bei falscher Behandlung kann das Leiden lange dauern. Die Krankheit ist ansteckend und wird von Mensch zu Mensch übetragen. Hämorrhoiden beschleunigen die Behandlung. Der Kranke wird dadurch von Lepra und Krebs geheilt.

5. De cura.

h Is premissis ad curam accedo. Sed cum considerem sevitatem huius passionis et detestationem eius maximam: Ita ut homines a civili conversatione separentur,

| 6

saltem quoad curati sint: Non tantum regimen curativum, verum etiam previsivum, quod debetur sanis nondum infectis. Primo loco notabo, ut per eius observantiam ab incursu predicte passionis pre[s]ervari possint: dehinc curativum subdam.

Primum igitur completur cum dieta et potione. Dieta consistit in debita administratione harum sex rerum, que sunt aër, motus et quies, somnus et vigilia, animi passiones, cibus et potus, inanitio et repletio, que a physicis non naturales appellantur.

Die Behandlung

Luft, Bewegung/Ruhe, Schlaf/Wachen, Leidenschaft, Speise und Trank, Entleerung und Auffüllung.

Circa aërem pono aliquas regulas, quarum prima est, quod aër locorum, in quibus he pustule et generari et multiplicari consueverunt, est fugiendus pro viribus, quoniam, ut RASIS decimo septimo continentis, capitulo de aëre dicit, mutatio facta a bono loco ad malum inducit morbos velociter et e contra. Et in quarto ALMANSOR10 ait, quod terra, in qua fiunt pestilentie et anthrax (sub quibus puto comprehendi has pustulas), est fugienda.

Secunda regula. Omnis aër grossus et turbidus est evitandus, quia spiritus et humores mutantur in nostris corporibus mutatione aëris nos continentis, ut capitulo de aëre dicit RASIS. Si ergo aër sit grossus, turbidus, eodem modo erunt humores nostri: ergo.

Tertia regula. Omnis aër fetidus est fugiendus et presertim in estate, ut RASIS supra docuit. Si quis tamen sponte aut coactus fetida aut infecta loca inhabitare habeat, evitet saltem ea loca, ubi plures confluunt infecti, presertim si angusta et ineventata fuerint, Et studeat facere, ut ALMANSOR in quarto, in capitulo de cautela egritudinum transeuntium de uno in alium iussit, scilicet quod sedeat supra ventum egri, - id est, a latere, ubi ventus non perflat ab egro ad eum, sed vice versa - et maxime tunc, quando accidunt alcola in oribus eorum et incipiunt fetere anhelitus, quoniam morbus est contagiosus, ut supra patuit.

Quarta regula, quod aër habitationis in preservatione

| 7

sit temperatus inter calidum et frigidum aut remisse frigidus et humidus. Si vero in aliqua qualitatum