Pod znakiem Saturna E-Book

Susan Sontag

• Herausgeber: Wydawnictwo Karakter
• Kategorie: Geisteswissenschaft
• Sprache: Polnisch

Veröffentlichungsjahr: 2014

Beschreibung

Pierwsze polskie wydanie słynnego zbioru esejów Susan Sontag. Amerykańska autorka kreśli sylwetki kilku twórców, m.in. : Waltera Benjamina, Eliasa Canettiego, Antonina Artauda, zastanawia się nad źródłami popkulturowej fascynacji faszyzmem i przygląda się kolejnym mistyfikacjom Leni Riefenstahl. Motywem przewodnim wszystkich esejów czyni Sontag związki estetyki i etyki w literaturze, filozofii, teatrze i filmie. Niektóre eseje mają charakter bardziej osobisty, jak wspomnienia o Paulu Goodmanie i Rolandzie Barthesie, inne stanowią interpretacje dzieł, wszystkie jednak cechuje przenikliwość myśli i pasja autorki. „Wszelka sztuka, która wyraża radykalne niezadowolenie i pragnie zaburzyć miłe doznania, ryzykuje, że zostanie rozbrojona, zneutralizowana i pozbawiona burzycielskiej mocy przez podziw innych, przez to, że zostanie (lub wydaje się, że została) całkowicie przeniknięta, przez praktyczne zastosowanie” – pisze Sontag w eseju o Artaudzie. Sama stara się czytać i pisać tak, żeby nie ujarzmić sztuki, lecz ocalić jej niszczycielską moc.

Leseprobe

Jo­si­fo­wi Brod­skie­mu

HAMM: Lu­bię sta­re py­ta­nia. (W na­głym po­ry­wie) Ach, sta­re py­ta­nia, sta­re od­po­wie­dzi, nic im nie do­rów­na!

[Sa­mu­el Bec­kett, Koń­ców­ka, przeł. Ka­zi­mierz Bła­hij, War­sza­wa 1973, s. 139]

O Pau­lu Go­od­ma­nie

Pi­szę te sło­wa w ma­lut­kim po­ko­iku w Pa­ry­żu, sie­dząc na wi­kli­no­wym krze­śle przy sto­le, na któ­rym stoi ma­szy­na do pi­sa­nia. Przed sobą mam okno wy­cho­dzą­ce na ogród. Za ple­ca­mi – skła­da­ne łóż­ko i noc­ny sto­lik. Na pod­ło­dze i pod biur­kiem leżą rę­ko­pi­sy, no­te­sy i dwie czy trzy książ­ki w mięk­kich okład­kach. To, że przez po­nad rok miesz­ka­łam i pra­co­wa­łam w tak ma­łej, skrom­nie urzą­dzo­nej prze­strze­ni – choć po­cząt­ko­wo wca­le tego nie pla­no­wa­łam ani nie prze­my­śla­łam – bez wąt­pie­nia świad­czy o tym, iż czu­łam po­trze­bę, by od­rzu­cić wszyst­ko, co zbęd­ne, od­ciąć się na ja­kiś czas od świa­ta i za­cząć od nowa w oto­cze­niu jak naj­mniej­szej licz­by rze­czy, na któ­rych moż­na po­le­gać. W mie­ście, w któ­rym żyję, a któ­re ma rów­nie nie­wie­le wspól­ne­go z dzi­siej­szym Pa­ry­żem co ów dzi­siej­szy Pa­ryż z Pa­ry­żem, sto­li­cą dzie­więt­na­ste­go wie­ku, bę­dą­cą aż po lata sześć­dzie­sią­te ko­lej­ne­go stu­le­cia in­ku­ba­to­rem sztu­ki i idei – w tym mie­ście Ame­ry­ka jest mi naj­bliż­szym z od­le­głych miejsc. Na­wet w okre­sach, w któ­rych w ogó­le nie wy­cho­dzę z domu – a przez mi­nio­ne trzy mie­sią­ce było wie­le ta­kich bło­go­sła­wio­nych dni i nocy, kie­dy mia­łam ocho­tę wstać od ma­szy­ny do pi­sa­nia tyl­ko po to, by po­ło­żyć się spać – każ­de­go ran­ka ktoś przy­no­si mi pa­ry­skie wy­da­nie „He­rald Tri­bu­ne”, a w nim strasz­ną mo­zai­kę „no­win” z Ame­ry­ki, kra­iny, któ­ra z tej od­le­gło­ści jawi mi się jako miej­sce bar­dziej od­izo­lo­wa­ne, zde­for­mo­wa­ne i dziw­ne niż kie­dy­kol­wiek wcze­śniej. B-52 za­le­wa­ją­ce Wiet­nam che­micz­nym desz­czem śmier­ci, obu­rza­ją­ce mę­czeń­stwo Tho­ma­sa Eagle­to­na1, pa­ra­no­ja Bob­by’ego Fi­sche­ra2, nie­po­wstrzy­ma­na ka­rie­ra Wo­ody’ego Al­le­na, wy­im­ki z dzien­ni­ka Ar­thu­ra Bre­me­ra3 – a w ze­szłym ty­go­dniu śmierć Pau­la Go­od­ma­na.

Zda­łam so­bie spra­wę, że nie po­tra­fię pi­sać o nim, uży­wa­jąc wy­łącz­nie jego imie­nia. Oczy­wi­ście kie­dy się spo­ty­ka­li­śmy, zwra­ca­li­śmy się do sie­bie per Paul i Su­san, ale za­rów­no w mo­jej gło­wie, jak i w trak­cie roz­mów z in­ny­mi ludź­mi na­zy­wa­łam go nie Pau­lem ani na­wet Go­od­ma­nem, lecz Pau­lem Go­od­ma­nem – jego peł­ne imię i na­zwi­sko wy­wo­ły­wa­ły we mnie róż­ne nie­spre­cy­zo­wa­ne emo­cje, w tym tak­że po­czu­cie fa­mi­liar­no­ści.

Żal, któ­ry czu­ję po odej­ściu Pau­la Go­od­ma­na, jest tym więk­szy, że choć nie by­li­śmy przy­ja­ciół­mi, za­miesz­ki­wa­li­śmy czę­ścio­wo te same świa­ty. Po­zna­li­śmy się osiem­na­ście lat temu. Mia­łam wów­czas dwa­dzie­ścia je­den lat, skoń­czy­łam Ha­rvard i ma­rzy­łam o ży­ciu w No­wym Jor­ku. Pod­czas week­en­do­wej wy­ciecz­ki do tego mia­sta nasz wspól­ny zna­jo­my za­brał mnie do lo­ftu przy 23 Uli­cy, gdzie Paul Go­od­man świę­to­wał wraz z żoną swo­je uro­dzi­ny. Był pi­ja­ny, ru­basz­nie chwa­lił się swo­imi pod­bo­ja­mi sek­su­al­ny­mi i roz­ma­wiał ze mną na tyle dłu­go, bym mo­gła go oce­nić jako czło­wie­ka dość nie­uprzej­me­go. Po­now­nie spo­tka­li­śmy się po czte­rech la­tach na przy­ję­ciu przy Ri­ver­si­de Dri­ve, gdzie wy­da­wał się bar­dziej opa­no­wa­ny, lecz rów­nie zim­ny i za­ab­sor­bo­wa­ny sobą jak daw­niej.

W 1959 roku prze­nio­słam się do No­we­go Jor­ku i od tam­te­go cza­su aż do schył­ku lat sześć­dzie­sią­tych wi­dy­wa­li­śmy się czę­sto, choć za­wsze w to­wa­rzy­stwie – na przy­ję­ciach or­ga­ni­zo­wa­nych przez wspól­nych przy­ja­ciół, pu­blicz­nych de­ba­tach, an­ty­wo­jen­nych spo­tka­niach dys­ku­syj­nych, mar­szach i de­mon­stra­cjach. Prze­waż­nie przy oka­zji tych spo­tkań czy­ni­łam nie­śmia­łe sta­ra­nia, by z nim po­roz­ma­wiać, i mia­łam na­dzie­ję, że uda mi się po­wie­dzieć mu – wprost lub nie wprost – ile dla mnie zna­czą jego książ­ki i jak wie­le się z nich na­uczy­łam. Za każ­dym ra­zem od­sy­łał mnie z kwit­kiem, a ja się wy­co­fy­wa­łam. Wspól­ni zna­jo­mi mó­wi­li mi, że nie lubi ko­biet, choć oczy­wi­ście kil­ka z nich ob­da­rzył szcze­gól­ny­mi wzglę­da­mi. Tak dłu­go, jak mo­głam, opie­ra­łam się tym plot­kom (wy­da­wa­ły mi się ta­nie), w koń­cu jed­nak uzna­łam je za słusz­ne. Wy­czu­wa­łam to prze­cież w jego pi­sar­stwie – na przy­kład za­sad­ni­cza sła­bość książ­ki Gro­wing Up Ab­surd (Do­ra­sta­nie w ab­sur­dzie), któ­ra ma rze­ko­mo opo­wia­dać o pro­ble­mach ame­ry­kań­skiej mło­dzie­ży, po­le­ga na tym, że pra­ca ta trak­tu­je wy­łącz­nie o do­ra­sta­ją­cych chłop­cach i mło­dych męż­czy­znach. Od tego cza­su na ko­lej­nych spo­tka­niach prze­sta­łam za­bie­gać o jego wzglę­dy.

W ubie­głym roku je­den z na­szych wspól­nych zna­jo­mych, Ivan Il­lich4, za­pro­sił mnie do Cu­er­na­va­ki w cza­sie, gdy Paul Go­od­man pro­wa­dził tam se­mi­na­rium. Po­wie­dzia­łam Iva­no­wi, że wo­la­ła­bym przy­je­chać już po wy­jeź­dzie Pau­la Go­od­ma­na. Po­nie­waż wie­le roz­ma­wia­li­śmy, Ivan wie­dział, że bar­dzo po­dzi­wiam pra­cę Pau­la Go­od­ma­na. Tak bar­dzo się cie­szy­łam, wie­dząc, że on żyje, ma się do­brze i pi­sze gdzieś tam w Sta­nach Zjed­no­czo­nych, że ile­kroć znaj­do­wa­li­śmy się ra­zem w jed­nym po­miesz­cze­niu, nie by­łam w sta­nie na­wią­zać z nim choć­by zdaw­ko­we­go kon­tak­tu. Nie tyl­ko więc nie by­li­śmy w do­słow­nym sen­sie przy­ja­ciół­mi – ja go wręcz nie zno­si­łam, są­dząc, że to on nie lubi mnie, co wie­lo­krot­nie wy­ja­śnia­łam płacz­li­wym to­nem, gdy jesz­cze żył. Za­wsze zresz­tą wie­dzia­łam, że ta moja nie­chęć jest ża­ło­sna i czy­sto de­kla­ra­tyw­na. Śmierć Pau­la Go­od­ma­na nie była mi po­trzeb­na do tego, bym to so­bie uświa­do­mi­ła.

Był moim bo­ha­te­rem przez tak dłu­gi czas, że wca­le się nie zdzi­wi­łam, gdy zdo­był sła­wę, na­to­miast za­wsze tro­chę za­ska­ki­wa­ło mnie to, że był nie­do­ce­nia­ny. Pierw­szą jego książ­ką, któ­rą prze­czy­ta­łam – mia­łam wów­czas sie­dem­na­ście lat – był zbiór opo­wia­dań The Bre­ak-up of Our Camp (Roz­pad na­sze­go obo­zu), wy­da­ny przez New Di­rec­tions. W cią­gu roku po­chło­nę­łam wszyst­ko, co na­pi­sał, po czym za­czę­łam śle­dzić jego twór­czość na bie­żą­co. Był je­dy­nym pi­sa­rzem ame­ry­kań­skim, któ­re­go tek­sty bu­dzi­ły we mnie tak wiel­ką cie­ka­wość, że pra­gnę­łam je czy­tać na­tych­miast po wy­da­niu, nie­za­leż­nie od tego, cze­go do­ty­czą. Nie cho­dzi­ło na­wet o to, że zga­dza­łam się z więk­szo­ścią jego prze­ko­nań – są też inni pi­sa­rze, z któ­ry­mi się zga­dzam, lecz nie je­stem wo­bec nich tak lo­jal­na. Uwo­dził mnie jego głos: bez­po­śred­ni, zrzę­dli­wy, ego­istycz­ny, po­to­czy­sty ame­ry­kań­ski głos. Je­śli Nor­man Ma­iler jest naj­bar­dziej bły­sko­tli­wym pi­sa­rzem swe­go po­ko­le­nia, za­wdzię­cza to wład­cze­mu to­no­wi i eks­cen­trycz­no­ści ce­chu­ją­cej jego wy­po­wie­dzi. Dla mnie jed­nak głos ten był za­wsze zbyt ba­ro­ko­wy i w pew­nym stop­niu sztucz­ny. Po­dzi­wiam Ma­ile­ra jako pi­sa­rza, lecz nie do koń­ca wie­rzę w jego głos. Paul Go­od­man brzmi na­to­miast au­ten­tycz­nie. Od cza­sów D.H. Law­ren­ce’a w na­szym ję­zy­ku nie było tak prze­ko­nu­ją­ce­go, wy­jąt­ko­we­go i ory­gi­nal­ne­go gło­su. Wszyst­ko, o czym Paul Go­od­man pi­sał, głos ten czy­nił in­ten­syw­nym i in­te­re­su­ją­cym. Na­zna­czał każ­dy te­mat nie­zwy­kle znie­wa­la­ją­cą au­tor­ską pew­no­ścią sie­bie, a za­ra­zem nie­po­rad­no­ścią. Paul Go­od­man pi­sał z we­rwą, lecz jego elo­kwen­cji to­wa­rzy­szy­ła drę­twa skład­nia. Po­tra­fił bu­do­wać zda­nia o cu­dow­nej czy­sto­ści sty­lu i ję­zy­ko­wej ener­gii, a za­ra­zem nie­kie­dy pi­sał tak nie­chluj­nie i nie­po­rad­nie, że wy­da­wa­ło się, iż robi to ce­lo­wo. Nie mia­ło to jed­nak żad­ne­go zna­cze­nia. To ów głos, czy­li in­te­li­gen­cja i jej ucie­le­śnio­na po­etyc­kość, spra­wiał, że by­łam jego lo­jal­ną i en­tu­zja­stycz­ną wiel­bi­ciel­ką. Choć nie za­wsze pi­sał wdzięcz­nie, jego pi­sar­stwo i umysł były na­zna­czo­ne wdzię­kiem.

Ame­ry­ka­nie mają okrop­nie nie­przy­ja­zne na­sta­wie­nie do pi­sa­rzy pró­bu­ją­cych swych sił na wie­lu po­lach. Za­rzu­ca­no Pau­lo­wi Go­od­ma­no­wi, że pi­sze po­ezje, dra­ma­ty, po­wie­ści i za­an­ga­żo­wa­ną spo­łecz­nie pu­bli­cy­sty­kę, a tak­że fa­cho­we książ­ki z dzie­dzin strze­żo­nych przez aka­de­mic­kie i za­wo­do­we cer­be­ry, ta­kich jak urba­ni­sty­ka, edu­ka­cja, kry­ty­ka li­te­rac­ka i psy­chia­tria. Wie­lu lu­dzi obu­rza­ło się, że był aka­de­mic­kim dar­mo­zja­dem i sa­mo­zwań­czym psy­chia­trą, a za­ra­zem miał tyle do po­wie­dze­nia o uni­wer­sy­te­tach i ludz­kiej na­tu­rze. Tego ro­dza­ju nie­wdzięcz­ność za­wsze mnie zdu­mie­wa. Wiem, że Paul Go­od­man czę­sto na nią na­rze­kał. Bo­daj naj­wy­raź­niej wy­ra­ził swo­ją fru­stra­cję w dzien­ni­kach z lat 1955–1960 za­ty­tu­ło­wa­nych Five Years (Pięć lat)– ubo­le­wa w nich, że nie jest sław­ny i nikt go nie do­ce­nia ani nie na­gra­dza za to, kim jest.

Dzien­ni­ki te po­cho­dzą z dłu­gie­go okre­su, w któ­rym po­zo­sta­wał w cie­niu. Wraz z pu­bli­ka­cją Gro­wing Up Ab­surd w 1960 roku zdo­był wresz­cie sła­wę, a jego ko­lej­ne książ­ki mia­ły wy­so­kie na­kła­dy i praw­do­po­dob­nie były ma­so­wo czy­ta­ne, o czym może świad­czyć fakt, że za­war­te w nich idee czę­sto po­wta­rza­no (nie za­wsze z przy­wo­ła­niem na­zwi­ska au­to­ra). Od 1960 roku trak­to­wa­no go co­raz bar­dziej se­rio i za­czął za­ra­biać na pi­sar­stwie, a po­nad­to zy­skał po­słuch u mło­dych. Wszyst­ko to, jak się zda­je, spra­wia­ło mu przy­jem­ność, choć wciąż się skar­żył, że nie jest sław­ny, ma­so­wo czy­ta­ny ani po­wszech­nie do­ce­nia­ny.

Paul Go­od­man nie był by­naj­mniej nie­na­sy­co­nym ego­ty­stą – miał ra­cję, twier­dząc, że nie jest da­rzo­ny za­in­te­re­so­wa­niem, na ja­kie za­słu­gu­je. Wy­raź­nie wi­dać to w ne­kro­lo­gach, któ­re czy­ta­łam po jego śmier­ci w kil­ku ame­ry­kań­skich ga­ze­tach i ma­ga­zy­nach przy­cho­dzą­cych do mnie tu, do Pa­ry­ża. Przed­sta­wia­ny jest w nich jako in­te­re­su­ją­cy pi­sarz in­dy­wi­du­ali­sta, któ­ry nie­po­trzeb­nie zaj­mo­wał się zbyt wie­lo­ma rze­cza­mi, wy­dał Gro­wing Up Ab­surd, miał wpływ na zbun­to­wa­ną ame­ry­kań­ską mło­dzież lat sześć­dzie­sią­tych i pu­blicz­nie opo­wia­dał o swo­im ży­ciu sek­su­al­nym. Po­ru­sza­ją­cy ne­kro­log au­tor­stwa Neda Ro­re­ma, któ­ry jako je­dy­ny z prze­czy­ta­nych prze­ze mnie w pew­nym stop­niu pod­kre­ślał wagę jego twór­czo­ści, „The Vil­la­ge Vo­ice” – pi­smo tra­fia­ją­ce w znacz­nej mie­rze do od­bior­ców Pau­la Go­od­ma­na – wy­dru­ko­wa­ło do­pie­ro na stro­nie sie­dem­na­stej. W ko­lej­nych tek­stach, któ­re po­ja­wia­ją się te­raz, gdy już nie żyje, Paul Go­od­man trak­to­wa­ny jest jako twór­ca mar­gi­nal­ny.

Nie ży­czy­ła­bym mu osią­gnię­cia sta­tu­su gwiaz­dy me­dial­nej, jaki zdo­by­li McLu­han czy na­wet Mar­cu­se – ma on nie­wie­le wspól­ne­go z fak­tycz­nym wpły­wem twór­cy i nie mówi nic o tym, czy rze­czy­wi­ście jest czy­ta­ny. Paul Go­od­man szu­flad­ko­wa­ny był jed­nak na­wet przez swo­ich fa­nów. Są­dzę, że więk­szość lu­dzi nie zda­wa­ła so­bie zbyt ja­sno spra­wy z tego, jak nie­zwy­kłą był po­sta­cią. Po­tra­fił – i pró­bo­wał – zro­bić nie­mal wszyst­ko, cze­go może do­ko­nać pi­sarz. Choć jego pro­za sta­wa­ła się z bie­giem cza­su co­raz bar­dziej dy­dak­tycz­na i nie­po­etyc­ka, wciąż roz­wi­jał się jako po­eta, wy­ka­zu­jąc ol­brzy­mią wraż­li­wość zu­peł­nie nie­mod­ne­go dziś ro­dza­ju; pew­ne­go dnia lu­dzie od­kry­ją wiel­kość jego po­ezji. W tym, co pi­sał o lu­dziach, mia­stach i sma­ku ży­cia, miał prze­waż­nie słusz­ność. Jego tak zwa­na ama­torsz­czy­zna, bę­dą­ca w rze­czy­wi­sto­ści prze­ja­wem ge­niu­szu, umoż­li­wi­ła mu spoj­rze­nie na za­gad­nie­nia szkol­nic­twa, psy­chia­trii i roli oby­wa­te­la z nie­zwy­kłą traf­no­ścią zrzę­dli­we­go kry­ty­ka. Mógł dzię­ki niej swo­bod­nie przed­sta­wiać po­stu­la­ty prak­tycz­nych zmian.

Trud­no jest wy­mie­nić wszyst­kie po­wo­dy, dla któ­rych czu­ję, że mam u nie­go dług. Przez dwa­dzie­ścia lat był dla mnie po pro­stu naj­waż­niej­szym pi­sa­rzem ame­ry­kań­skim – na­szym Sar­tre’em, na­szym Coc­te­au. Nie miał pierw­szo­li­go­wej in­te­li­gen­cji teo­re­tycz­nej Sar­tre’a, ni­g­dy też nie zbli­żył się do źró­dła sza­lo­nej, ciem­nej, ory­gi­nal­nej fan­ta­zji, z któ­re­go czer­pał wszech­stron­nie uta­len­to­wa­ny Coc­te­au, lecz ce­cho­wał się tym, cze­go tam­tym bra­ko­wa­ło: traf­ną in­tu­icją od­no­śnie do tego, na czym po­le­ga ludz­kie ży­cie, oraz głę­bią i roz­le­gło­ścią za­an­ga­żo­wa­nia mo­ral­ne­go. Jego głos, któ­rym prze­ma­wia z za­dru­ko­wa­nych stron, brzmi w mo­ich uszach tak moc­no jak gło­sy nie­wie­lu in­nych pi­sa­rzy – jest po­ufa­ły, uj­mu­ją­cy, pro­wo­ka­cyj­ny. Przy­pusz­czam, że w książ­kach Paul Go­od­man jest czło­wie­kiem szla­chet­niej­szym, niż był w ży­ciu – to czę­sty przy­pa­dek w świe­cie „li­te­ra­tu­ry”. (Nie­kie­dy bywa od­wrot­nie – pi­sarz jest szla­chet­niej­szy niż oso­ba, któ­rą sta­je się w książ­kach. Cza­sem zaś mię­dzy tymi po­sta­cia­mi trud­no od­na­leźć ja­ki­kol­wiek zwią­zek).

Czy­ta­nie Pau­la Go­od­ma­na na­peł­nia­ło mnie ener­gią. Na­le­żał do ma­łej grup­ki au­to­rów, za­rów­no ży­ją­cych, jak i zmar­łych, któ­rzy po­ka­zy­wa­li mi war­tość pi­sar­skie­go po­wo­ła­nia – mie­rzy­łam swo­je wła­sne osią­gnię­cia, od­no­sząc się do ich dzieł. Spo­śród ży­ją­cych pi­sa­rzy obec­nych w tym róż­no­rod­nym, bar­dzo oso­bi­stym pan­te­onie znaj­do­wa­ło się kil­ku au­to­rów eu­ro­pej­skich, lecz – poza Pau­lem Go­od­ma­nem – nie było tam ani jed­ne­go Ame­ry­ka­ni­na. Wszyst­kie tek­sty, któ­re pi­sał, spra­wia­ły mi przy­jem­ność. Po­do­ba­ło mi się, gdy by­wał upar­ty, nie­zdar­ny czy za­my­ślo­ny, a na­wet gdy się my­lił. Jego ego­tyzm ra­czej mnie po­ru­szał, niż od­py­chał (tak jak czę­sto od­py­cha mnie na przy­kład lek­tu­ra Ma­ile­ra). Po­dzi­wia­łam jego pra­co­wi­tość i go­to­wość do służ­by. Po­dzi­wia­łam jego od­wa­gę, któ­rą oka­zy­wał na wie­le spo­so­bów – otwar­te przy­zna­nie się do ho­mo­sek­su­ali­zmu w Five Years, za któ­re był czę­sto kry­ty­ko­wa­ny przez he­te­ro­sek­su­al­nych przy­ja­ciół z krę­gów no­wo­jor­skiej in­te­li­gen­cji, to po­su­nię­cie za­słu­gu­ją­ce na naj­więk­szy po­dziw. Dzia­ło się to przed sze­ściu laty, a więc przed na­dej­ściem ru­chu Gay Li­be­ra­tion, po któ­rym wy­cho­dze­nie z sza­fy sta­ło się mod­ne. Po­do­ba­ło mi się, kie­dy opo­wia­dał o so­bie i gdy mie­szał swo­je po­nu­re żą­dze sek­su­al­ne z pra­gnie­niem po­rząd­ku spo­łecz­ne­go. Tak jak An­dré Bre­ton, do któ­re­go moż­na go pod wie­lo­ma wzglę­da­mi po­rów­nać, Paul Go­od­man był ko­ne­se­rem wol­no­ści, ra­do­ści i przy­jem­no­ści. Z lek­tu­ry jego pism wie­le się o tych spra­wach do­wie­dzia­łam.

Dziś rano, gdy za­czy­na­łam pi­sać ten tekst, się­gnę­łam pod sto­ją­cy przy oknie stół po pa­pier do ma­szy­ny i zo­ba­czy­łam, że jed­ną z trzech ksią­żek w mięk­kiej opra­wie za­grze­ba­nych pod rę­ko­pi­sa­mi jest New Re­for­ma­tion (Nowa re­for­ma­cja). Choć od roku sta­ram się żyć bez ksią­żek, kil­ka sztuk zdo­ła­ło się tu ja­koś za­kraść. Jest w tym coś sto­sow­ne­go, że na­wet tu, w ma­łym po­ko­iku, do któ­re­go za­bra­niam książ­kom wstę­pu, aby le­piej sły­szeć wła­sny głos i od­kry­wać, co na­praw­dę my­ślę i czu­ję, leży przy­naj­mniej jed­na książ­ka Pau­la Go­od­ma­na – w każ­dym z miesz­kań, w któ­rych ży­łam przez ostat­nie dwa­dzie­ścia dwa lata, znaj­do­wa­ło się nie­mal wszyst­ko, co wy­dał.

Z jego książ­ka­mi czy bez, wciąż po­zo­sta­nę pod jego wpły­wem. Będę opła­ki­wać fakt, że go nie ma, że nie prze­mó­wi już z no­wych tek­stów, a my, wspo­ma­ga­jąc się na­wza­jem, bę­dzie­my te­raz mu­sie­li sami nie­udol­nie pró­bo­wać od­kry­wać praw­dę, wy­da­wać taką po­ezję, jaką mamy, do­ce­niać sza­leń­stwo in­nych, sza­no­wać ich pra­wo do po­my­łek i kul­ty­wo­wać na­sze po­czu­cie tego, na czym po­le­ga ży­cie oby­wa­tel­skie, bez ty­rad Pau­la, bez jego cier­pli­wych i za­wi­łych wy­ja­śnień każ­de­go pro­ble­mu, bez jego wdzięcz­ne­go przy­kła­du.

(1972)

1 Tho­mas Eagle­ton (1929–2007), de­mo­kra­tycz­ny se­na­tor z Mis­so­uri, zo­stał wy­bra­ny przez ubie­ga­ją­ce­go się o fo­tel pre­zy­den­ta Geo­r­ge’a McGo­ver­na kan­dy­da­tem na wi­ce­pre­zy­den­ta w wy­bo­rach w 1972 roku. Po ujaw­nie­niu przez me­dia, że Eagle­ton w prze­szło­ści dwu­krot­nie prze­cho­dził te­ra­pię psy­chia­trycz­ną z po­wo­du de­pre­sji, McGo­vern za­czął stop­nio­wo zmniej­szać swo­je po­par­cie dla nie­go, by osta­tecz­nie wy­co­fać jego kan­dy­da­tu­rę na ko­rzyść Sar­gen­ta Shri­ve­ra. Do­pro­wa­dzi­ło to do wiel­kiej po­raż­ki wy­bor­czej De­mo­kra­tów (przyp. tłum.).

2 Bob­by Fi­scher (1943–2008), ame­ry­kań­ski sza­chi­sta, w 1972 roku po wy­gra­niu tzw. me­czu stu­le­cia ode­brał ty­tuł sza­cho­we­go mi­strza świa­ta Ro­sja­ni­no­wi Bo­ri­so­wi Spas­skie­mu, zdo­by­wa­jąc wiel­ką sła­wę w świe­cie Za­cho­du. Pod­czas tur­nie­ju Fi­scher po­sta­wił sze­reg eks­cen­trycz­nych wy­ma­gań, de­mon­stro­wał pa­ra­no­idal­ne za­cho­wa­nia i oba­wiał się spi­sków prze­ciw so­bie, co było naj­praw­do­po­dob­niej kon­se­kwen­cją cho­ro­by psy­chicz­nej (przyp. tłum.).

3 Ar­thur Bre­mer (ur. 1950) pod­czas kam­pa­nii pre­zy­denc­kiej w 1972 roku po­sta­no­wił za­strze­lić Ri­char­da Ni­xo­na lub Geo­r­ge’a Wal­la­ce’a, kan­dy­da­ta de­mo­kra­tów. W trak­cie wie­cu wy­bor­cze­go czte­ro­krot­nie tra­fił Wal­la­ce’a z re­wol­we­ru, ra­niąc tak­że trzy inne oso­by, lecz ni­ko­go nie za­bił. Swo­je pla­ny i prze­my­śle­nia za­pi­sy­wał w pro­wa­dzo­nym przez dwa mie­sią­ce pa­mięt­ni­ku, któ­ry opu­bli­ko­wa­no (przyp. tłum.).

4 Ivan Il­lich (1926–2002), je­zu­ic­ki ksiądz i fi­lo­zof uro­dzo­ny w Wied­niu, w 1961 roku za­ło­żył w mek­sy­kań­skim mie­ście Cu­er­na­va­ca Cen­tro In­ter­cul­tu­ral de Do­cu­men­ta­ción, do któ­re­go za­pra­szał z wy­kła­da­mi zna­nych ba­da­czy i my­śli­cie­li. W gro­nie tym, poza Son­tag i Pau­lem Go­od­ma­nem, zna­leź­li się tak­że m.in. so­cjo­log Pe­ter Ber­ger, pe­da­gog Pau­lo Fre­ire, hi­sto­ryk Ger­hart Lad­ner i fi­lo­zof Au­gu­sto Sa­la­zar Bon­dy (przyp. tłum.).

W stro­nę Ar­tau­da

Ruch, któ­re­go ce­lem jest de­tro­ni­za­cja „au­to­ra”, dzia­ła od po­nad stu lat. Od sa­me­go po­cząt­ku miał i wciąż ma apo­ka­lip­tycz­ny cha­rak­ter: oży­wia­ją go żal i ra­dość z po­wo­du ago­nii daw­nych po­rząd­ków spo­łecz­nych, a pod­trzy­mu­je ko­smo­po­li­tycz­ne wra­że­nie ży­cia pod­czas re­wo­lu­cji – w okre­sie, w któ­rym mo­ral­ność i in­te­lekt się­ga­ją wy­żyn. Atak na „au­to­ra” roz­wi­ja się z peł­ną mocą, lecz re­wo­lu­cja nie do­szła do skut­ku lub – tam, gdzie się to sta­ło – pręd­ko stłu­mi­ła li­te­rac­ki mo­der­nizm. W kra­jach przez nią nie­prze­kształ­co­nych mo­der­nizm z bie­giem cza­su stał się do­mi­nu­ją­cą tra­dy­cją wy­so­kiej kul­tu­ry li­te­rac­kiej, za­miast ją pod­ko­py­wać, i wciąż wy­twa­rza me­to­dy słu­żą­ce pod­trzy­my­wa­niu no­wej ener­gii mo­ral­nej, gra­jąc przy tym na czas. To, że ów im­pe­ra­tyw hi­sto­rycz­ny, któ­ry zda­je się pod­wa­żać dzia­łal­ność li­te­rac­ką jako taką, trwał tak dłu­go – przez okres kil­ku li­te­rac­kich po­ko­leń – nie ozna­cza, że go nie­wła­ści­wie zro­zu­mia­no. Nie zna­czy to rów­nież, że oskar­ża­nie „au­to­ra” o nie­moc wy­szło obec­nie z mody lub zo­sta­ło uzna­ne za nie­wła­ści­we, jak się nie­kie­dy twier­dzi. (Bywa, że lu­dzie za­czy­na­ją pod­cho­dzić z cy­ni­zmem do na­wet naj­bar­dziej prze­ra­ża­ją­ce­go kry­zy­su, je­śli wy­da­je się on cią­gnąć i cią­gnąć bez koń­ca). Lecz na przy­kła­dzie wiel­kiej dłu­go­wiecz­no­ści mo­der­ni­zmu wi­dać, co się dzie­je, gdy za­po­wia­da­ne uspo­ko­je­nie ostrych nie­po­ko­jów spo­łecz­nych i psy­cho­lo­gicz­nych nie nad­cho­dzi: ja­kie nie­spo­dzie­wa­ne re­zer­wy ge­niu­szu i udrę­ki – oraz spo­so­by jej oswa­ja­nia – ujaw­nia­ją się w okre­sie bez­kró­le­wia.