Starość w (wielkim) mieście E-Book

Jolanta Klimczak

• Herausgeber: e-bookowo.pl
• Kategorie: Geisteswissenschaft
• Sprache: Polnisch
• Veröffentlichungsjahr: 2019

Beschreibung

Przedstawiamy raport z badań poświęcony opiniom seniorek i seniorów na temat ich potrzeb i zasobów w miejscu zamieszkania. Spiritus movens tego przedsięwzięcia badawczego była Janina Piwowarczyk- prezeska stowarzyszenia „Nasze Osiedle Ścigały” w Katowicach. Z jej inicjatywy i z Jej wsparciem podjęłyśmy się zorganizowania i przeprowadzenia badań oraz przygotowania wstępnego raportu o potrzebach i zasobach osób starszych w jednym z rejonów miasta objętych planem rewitalizacji, starych Bogucicach. Społeczny i polityczny odzew na upublicznione rezultaty badań zmotywował nas do eksploracji szans i barier aktywności osób starszych także w innych dzielnicach Katowic oraz do przyjrzenia się instytucjonalnym i kulturowym mechanizmom kształtowania polityk miejskich ”przyjaznych starości”. W efekcie tych działań powstała właśnie prezentowana książka.

Leseprobe

Jolanta Klimczak, Dorota Nowalska-Kapuścik

Starość w (wielkim) mieście

© Copyright by

Autorki: dr Jolanta Klimczak, dr Dorota Nowalska-Kapuścik

& e-bookowo 2018

Uniwersytet Śląski, Instytut Socjologii, Katowice 2018

Recenzentka: dr Iza Desperak

Projekt okładki:

e-bookowo

ISBN e-book 978-83-8166-001-3

Wydawca: Wydawnictwo internetowe e-bookowo

www.e-bookowo.pl

Kontakt: [email protected]

Wszelkie prawa zastrzeżone.

Kopiowanie, rozpowszechnianie części lub całości

bez zgody wydawcy zabronione

Wydanie I 2018

Konwersja do epub A3M Agencja Internetowa

Dodać życia do lat, które zostały dodane do życia”1

Słowo wstępne

Przedstawiamy raport z badań poświęcony opiniom seniorek i seniorów na temat ich potrzeb i zasobów w miejscu zamieszkania. Spiritus movens tego przedsięwzięcia badawczego była Janina Piwowarczyk- prezeska stowarzyszenia „Nasze Osiedle Ścigały” w Katowicach. Z jej inicjatywy i z Jej wsparciem podjęłyśmy się zorganizowania i przeprowadzenia badań oraz przygotowania wstępnego raportu o potrzebach i zasobach osób starszych w jednym z rejonów miasta objętych planem rewitalizacji, starych Bogucicach. Społeczny i polityczny odzew na upublicznione rezultaty badań zmotywował nas do eksploracji szans i barier aktywności osób starszych także w innych dzielnicach Katowic oraz do przyjrzenia się instytucjonalnym i kulturowym mechanizmom kształtowania polityk miejskich „przyjaznych starości”. W efekcie tych działań powstała właśnie prezentowana książka.

W trwającej wielu miesięcy pracy badawczej mogłyśmy liczyć na zaangażowanie i pomoc studentek i studentów Instytutu Socjologii, zwłaszcza Teresy Krzemińskiej, członkiń stowarzyszenia „Nasze Osiedle Ścigały”, nieformalnych liderek bogucickiej społeczności lokalnej, dyrekcji Miejskiego Domu kultury w Bogucicach, Agaty Kłyszewskiej z Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej oraz wielu innych osób, które pro bono poświęciły swój czas, wiedzę i życzliwość. W tym miejscu wszystkim Im dziękujemy!

Dziękujemy także naszym rozmówczyniom i rozmówcom, uczestniczkom i uczestnikom wywiadów indywidualnych i grupowych, za udział w realizacji tego projektu badawczego oraz okazane zaufanie i otwartość.

I na koniec, last but not least, kierujemy podziękowania do Recenzentki, której wnikliwe uwagi i sugestie okazały się dla nas niezwykle pomocne.

dr Jolanta Klimczak, dr Dorota Nowalska-Kapuścik

CZĘŚĆ 1. Starość z perspektywy miasta

1. Miasto przyjazne starzeniu się: globalne wyzwania i lokalne działania

Demograficzne starzenie się społeczeństw jest procesem, który zmienia i zmieniać będzie nie tylko struktury społeczne, ale także inne wymiary życia społeczeństw. Już teraz osoby starsze stanowią 12% populacji globalnej, a szacuje się, że w 2050r stanowić będą 22% (www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/ageing-and-health). Z tych powodów starość, starzenie się i życie osób starszych w społeczeństwie nie jest tylko przedmiotem zainteresowania gerontologii, geriatrii czy socjologii starości, ale jest kwestią polityczną. Już w 1982r na pierwszym Światowym Zgromadzeniu w Sprawie Starzenia się (w Wiedniu) przyjęto „Międzynarodowy plan działania w sprawie starzenia się”, w którym apelowano m.in. o godność i równość wszystkich grup wiekowych, o solidarność międzypokoleniową, o włączanie osób starszych do tworzenia i realizacji programów społecznych” (Szatur-Jaworska 2013:12). Dwadzieścia lat później, w Madrycie, na drugim Światowym Zgromadzeniu w Sprawie Starzenia się przyjęto deklarację o eliminowaniu wszelkich form dyskryminacji, w tym także ze względu na wiek (ageizmu) i włączeniu do ekonomicznych i społecznych strategii kwestii starzenia się społeczeństwa (Szatur-Jaworska 2013:14). A Europejska Komisja Gospodarcza ONZ przyjęła „Regionalną strategię wdrażania międzynarodowego planu działania w sprawie starzenia się” i rekomendowała włączenie do wszystkich polityk perspektywy mainstreaming ageing (Szatur- Jaworska 2013: 15).

Aksjologicznym fundamentem postulowanych i wdrażanych projektów mają być rekomendowane w 1991 przez ONZ „Zasady działania na rzecz osób starszych” (Szatur- Jaworska 2013: 12- 13), za podstawowe prawa uznające:

NIEZALEZNOŚĆ

UCZESTNISTWO.

OPIEKĘ

SAMOREALIZACJĘ

GODNOŚĆ

Maistreaming agieng odnieść można do trzech rodzajów polityk publicznych:

Polityki wobec starzenia się ludności, czyli działań państwa podejmowanych świadomie, w wielu obszarach i dziedzinach (gospodarki, infrastruktury, migracji) jako reakcję na zmiany demograficzne;

Polityki wobec ludzi starszych, a więc rozpoznawania potrzeb i problemów konkretnych zbiorowości osób starszych i reagowania na nie w danym miejscu i czasie;

Polityki wobec starości, rozumianej jako długookresowego projektu przygotowywania się do ostatniej fazy życia i uznawania jej za równie wartościową jak wcześniejsze, nie tylko przez pokolenie starsze, ale i przez pozostałe, młodsze pokolenia (Szatur-Jaworska 2013: 9-10).

Polityki te realizowane są na wielu poziomach życia społecznego, a ich zakres i skuteczność warunkują różne czynniki. Jednym z nich są globalne procesy urbanizacji, czyniące z miasta dominujące środowisko zamieszkania dla 54% ludności świata, (przewiduje się, że w 2050 będzie to 66%), (UN DESA 2014). Z tych powodów jedną z istotnych kwestii staje się tworzenie i wdrażanie polityk służących budowaniu „społeczności przyjaznej starzeniu się” rozumianej jako ta, w której optymalizuje się szanse „na zdrowie, uczestnictwo i bezpieczeństwo w celu poprawy jakości życia w miarę starzenia się ludzi (WHO2007: 1), ze szczególnym udziałem właśnie miasta jako rodzaju „zbiorowości społecznej skupiającej znaczną liczbę ludzi na określonym terenie, wyróżniającej się heterogeniczna strukturą i zróżnicowanymi stylami życia swoich członków. [w której - JK] Substrat materialny zorganizowanego życia w mieście tworzy zabudowa architektoniczna i urbanistyczna oraz rozbudowana infrastruktura usługowa” (Misiak 1999: 228).

Idea miasta przyjaznego starzeniu się sięga do koncepcji, wykraczającej poza wąską perspektywę postrzegania senioralnej aktywności przez pryzmat fizycznej sprawności czy udziału w rynku pracy, obejmuje bowiem uczestnictwo „w życiu społecznym, gospodarczym, kulturalnym, duchowym i obywatelskim” (WHO 2002: 12).

Rys. 1:

Uwarunkowania aktywnego starzenia się

Źródło: WHO 2002: 12 za: Maria Zrałek „Kształtowanie środowiska zamieszkania sprzyjającego aktywności osób starszych – aspekty międzynarodowe” 2014:104

Idea ta wskazuje także na miejskie środowisko mieszkalne jako odpowiedzialne za jakość życia osób starszych i stwarzanie warunków umożliwiających (tak rozumiane) aktywne starzenie się, jest ono bowiem „zbiorem obiektów oddziałujących aktywnie na ludzką świadomość, należących do wzajemnie współzależnych płaszczyzn: materialno-przestrzennej, zbiorowości oraz kultury i systemów wartości” (Majer 2010: 137). I to takie jego składowe jak transport, mieszkalnictwo, partycypacja społeczna, szacunek i inkluzja społeczna, zatrudnienie, komunikacja i informacja, wsparcie społeczności i usługi zdrowotne, przestrzenie publiczne i budynki znajdują się na liście wskazań dla Miast Przyjaznych Starzeniu, stworzonej przez osoby starsze (WHO 2007: 9).

Rys. 2: Obszary tematyczne Miasta Przyjaznego Wiekowi

Źródło: Global Age-friendly Cities: A Guide 2007, za: Maria Zrałek „Kształtowanie środowiska zamieszkania sprzyjającego aktywności osób starszych – aspekty międzynarodowe” 2014: 120

Miasta przyjazne starzeniu się mają eliminować zjawiska utrudniające aktywne starzenie się oraz stwarzać przyjazne warunki do życia poprzez włączenie do swoich polityk lokalnych kilku fundamentalnych perspektyw:

Obywatelstwa: rozumianego – za Henri Lefebvrem - jako prawo do korzystania z miasta i wszystkiego tego, co wiąże się z miejskim życiem, tych którzy są mieszkańcami; bez limitowania dostępu do zasobów w imię wskaźników makroekonomicznych i presji podmiotów biznesowych (deweloperów), bez redukowania życia w mieście do działalności gospodarczej i stawiania wartości wymiennej nad użytkową ( Painter 2005:9);

Ciała: rozumianego jako zmiennego w czasie, poddanego cyklom życia, tracącego swoją sprawność i siłę, chorującego krótko i przewlekle, które w tej swojej zmienności, zróżnicowane nie tylko wiekiem, ale i płcią, powinno być wolne od „geografii przemocy i strachu” (Tonkiss 2005: 94-95); od funkcjonalnych i przestrzennych wykluczeń i opresji, od patologizacji ufundowanej na czynieniu normą czy to Corbusierowskiego Modulora (Elber 2009:38). czy młodego robotnika/menedżera IT;

Cyklów życia: rozumianych jako następujące po sobie fazy biopsychiczne i społeczno-kulturowe, związane z nimi konfiguracje i ekspozycje ról oraz wielość i zmienność praktyk im towarzysząca w ramach elastycznych przestrzeni w miejscu zamieszkania;

Partycypacji- rozumianej jako upodmiotowienie osób starszych i włączenie jako aktorów społecznych w procesy nie tylko doradcze, ale i decyzyjne różnych obszarów polityki miejskiej, np. rewitalizacji (Phillipson 2011:287).

Międzynarodową Sieć Miast i Gmin Przyjaznych Starzeniu (The WHO Global Age-friendly Cities and Communities Network) tworzy 705 miast i społeczności w 39 krajach, obejmujących ponad 210 milionów ludzi na całym świecie (WHO Age-Friendly World 2018). Ta utworzona w 2010 roku przez Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) platforma międzynarodowej współpracy i wsparcia zrzesza te organizacje i społeczności, które chcą realizować postulowane przez Sieć idee, co nie oznacza, że już to robią, a jeśli to robią, to nie znaczy, że czynią to w ten sam sposób i w tym samym zakresie. Zarówno problemy osób starszych, doświadczanie wieku, jak i lokalne warunki życia miejskiego, zróżnicowane są kulturowo a zatem to kontekst i specyfika dominujących problemów, decyduje o podejmowanych działaniach. Największe zainteresowanie tym kierunkiem zmian w życiu osób starszych i rozwoju miast wykazują społeczności europejskie i amerykańskie. Z polskich miast, do sieci zostało przyjętych pięć: Gdynia, Poznań, Ostrów Wielkopolski, Stargard i Opole. Nie wiemy jednak czy ta liczba oznacza małe zainteresowanie polskich miast i gmin włączeniem się w budowanie społeczności przyjaznych starzeniu się, czy też jest efektem weryfikacji, którą pomyślnie udało się przejść jedynie tym pięciu miastom.

Wykres 1: Populacyjna prognoza starzenia się społeczeństwa w Polsce

Źródło: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-w-wieku-60-struktura-demograficzna-i-zdrowie,24,1.html [data dostępu: 12.12.2018]

Tymczasem w Polsce już teraz osoby 60+ stanowią ok.23% populacji a wciągu kolejnych dekad ich udział wzrośnie do ok.40,4% (w 2050) (GUS 2014: 111) a ponad 60% populacji mieszka i będzie mieszkać w miastach (GUS 2014:111).

Wykres 2: Trendy demograficzne w subpopulacjach osób starszych

Źródło: http://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/ludnosc/ludnosc/ludnosc-w-wieku-60-struktura-demograficzna-i-zdrowie,24,1.html [data dostępu: 12.12.2018]

W dodatku do 2043r wzrastać będzie liczba subpopulacji najstarszych seniorów (80+) a wraz z tym kumulacja potrzeb i problemów wynikających z potencjalnego wzrostu psychofizycznych niesprawności, zapotrzebowanie na usługi opiekuńcze i medyczne, instytucjonalne wsparcie i przestrzenną dostępność otoczenia mieszkalnego. I choć pod koniec lat 40’ trend ten zostanie zahamowany wzrostem subpopulacji młodych seniorów, nie zmienia to faktu, że polskie gminy będą konfrontować się oczekiwaniami i możliwościami osób starszych, jako liczbowo, społecznie i kulturowo znaczącej części swoich mieszkańców.

Te procesy stanowią wyzwanie polityczne, społeczne i infrastrukturalne przede wszystkim dla miast. Ponad 60% populacji mieszka i będzie mieszkać w miastach, miasto także już teraz jest obszarem liczniej zamieszkiwanym przez osoby starsze niż wieś (GUS 2015: 111).

2. Senioralna polityka lokalna: między teorią a praktyką

Starość w przestrzeni miasta Katowice

Przedmiotem naszej uwagi są wybrane aspekty życia osób starszych mieszkających w Katowicach i choć w dalszej części koncentrujemy się na społeczności (jednej z) dzielnic, to chcemy przyjrzeć się najpierw – tytułem wstępu – całej jednostce osadniczej jaką jest miasto.

Od lat widać w nim proces starzenia się mieszkańców, wzrasta bowiem odsetek subpopulacji osób starszych oraz współczynnika obciążenia demograficznego osób w wieku produkcyjnym osobami w wieku poprodukcyjnym.

Tab. 1. Wskaźniki obciążenia demograficznego: liczba ludności w wieku poprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym w Katowicach

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

2012

2013

2014

2015

2016

27,4

28,0

28,9

29,8

30,6

31,5

31,9

33.0

34,2

35,6

37,2

28,8

40,4

Wykres 3:

Źródło: US, 2018, Statystyczne Vademecum Samorządowca, Katowice, s.1.

Ten trend ma jednak charakterystyczną dla regionu, a w związku z tym i miasta, swoją społeczno-ekonomiczna specyfikę. Mieszkańcy, zwłaszcza starsi, doświadczyli „na własnej skórze’ dynamicznych zmian ekonomicznych, społecznych i kulturowych, charakterystycznych dla większości społeczeństw postkomunistycznych, powodowanych deindustrializacją. To, co miało ewolucyjny przebieg w krajach zachodnich, tutaj następowało gwałtownie (Wódz 2013). Zmiana materialnej i społecznej tkanki miasta oraz obecne do dziś (choćby w badanych przez nas starych Bogucicach) skutki transformowania się gospodarki z modelu fordowskiego do postfordowskiego (Gardawski 2009), wytworzyły – z monokulturowego- wewnętrznie zróżnicowane środowisko miejskie. Kapitał ekonomiczny, kulturowy i społeczny mieszkańców na nowo zaczął budował tożsamość dzielnic i ich status, doprowadzając do klasowej stratyfikacji. Zaś inwestycje i konsumpcjonizm zredefiniowały funkcje przestrzeni miejskiej oraz wytworzyły nowe dla niej zadania (Bierwiaczonek 2010).

Wydaje się, że dla najstarszej populacji mieszkańców procesy te niosły najbardziej odczuwalną zmianę w doświadczaniu miasta, bo ucieleśniona wcześniej przestrzeń coraz mniej była fizyczną: pozostał krajobraz pamięci oraz konieczność przeorganizowania relacji z nowym (choć starym) miejscem zamieszkania. To także dla tej kategorii mieszkańców zabrakło miejsca w micie o „niewidzialnej ręce rynku”.

Tym bardziej więc w obecnie prowadzonej polityce lokalnej (podobnie jak w przypadku wielu innych miast) ze względu na proces starzenia się społeczeństwa, powinno znaleźć się w końcu miejsce dla perspektywy zorientowanej na starość. W Katowicach mieszkańcy w wieku 65+ stanowią 21% populacji, w wieku 59+ już 25,2%, a w ciągu najbliższych lat w okres dezaktywacji zawodowej wchodzić będzie liczna, bo prawie 40% kategoria osób w wieku produkcyjnym niemobilnym (GUS 2017). Dla miasta oznacza to nie tylko demograficzną zmianę dominującego profilu mieszkańców, ale idącą w ślad za tym, zmianę oczekiwań i potrzeb, zwłaszcza społecznych i mieszkaniowych. W części odnosi się do tego „Miejska Strategia Rozwiązywania Problemów Społecznych na lata 2016-2022”, w której znajdujemy zapis wskazujący na potrzebę „wzmocnienia zasobów służących zdrowiu i aktywnemu uczestnictwu osób starszych [podkreślenie własne]w życiu społecznym” (BIP 2015). Starzenie się jest jednak procesem przestrzennie zróżnicowanym, a poszczególne obszary miasta- wraz ze swoją historią, kulturową tożsamością, zasobami mieszkańców – stwarzają różne (a nie równe) możliwości i warunki dla wspomnianej aktywności czy świadczeń zdrowotnych. Południowa część Katowic ma przeciętny albo niższy od przeciętnego udział starszych mieszkańców w strukturze populacyjnej, gdy tymczasem już teraz są obszary miasta, w których liczbowa kumulacja osób starszych jest bardzo wysoka, a wartość wskaźnika starzenia się przekracza 217 pkt., nie mówiąc o tym, że w czterech historycznie najstarszych dzielnicach mieszka większość osób 75+ (Śródmieście, Brynów- Osiedle Zgrzebnioka, Dąb i Koszutka).

Świadomość kumulacji przestrzennej osób starszych w mieście wydaje się obecna w polityce lokalnej, skoro w „Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Katowice na lata 2016-2022” na piątej stronie dokumentu czytamy „Podejście zintegrowane stanowi odpowiedź wobec wyzwań wynikających z charakteru i skali problemów społeczno-gospodarczych zidentyfikowanych w poszczególnych podobszarach zdegradowanych miasta Katowice, odnoszących się do: depopulacji, starzenia się społeczności [podkreślenie własne], bezrobocia, aktywności zawodowej, ubóstwa i wykluczenia społecznego, niskiej przedsiębiorczości oraz niskiego poziomu bezpieczeństwa publicznego w zidentyfikowanych obszarach kryzysowych” (BIP 2018:5) .Z dokumentu tego wynika jednak także, że wśród wszystkich dzielnic objętych rewitalizacją tylko w przypadku Śródmieścia, w programie zmian i formułowanych celów mowa jest o osobach starszych i działaniach, które służyć mają tej części mieszkańców (BIP 2018:31-35).. Na pozostałych obszarach objętych rewitalizacją cele koncentrują się albo na innych kategoriach społecznych, albo implicite włączają problemy osób starszych do programu zwanego „przeciwdziałaniem wykluczeniu społecznemu”.

Z jednej strony zatem starzenie się populacji jest widzialnym zjawiskiem demograficznym, z drugiej natomiast nie jest definiowane przez pryzmat autonomicznej perspektywy dla lokalnej polityki publicznej, gdy nie współwystępuje z innymi zjawiskami uznanymi za źródło sytuacji kryzysowych.

Pomimo wzrastającej liczby osób starszych, brakuje strategicznych, wieloletnich koncepcji działań mających na celu wspieranie ich aktywnego partycypowania w życiu społecznym, edukacyjnym i kulturowym. W konsekwencji potrzeby osób starszych są nie tylko lekceważone, co – całkowicie lub częściowo – ignorowane. Prowadzi to do poczucia bezsensowości i bezcelowości życia, apatii, wyuczonej zależności, agresji, a osoby starsze same (lub pod wpływem działań bliższego i dalszego otoczenia) zaczynają funkcjonować na marginesie życia społecznego. Tymczasem w myśl art. 166 ust. 1 Konstytucji RP z 1997 zadania publiczne służące zaspokajaniu potrzeb wspólnoty samorządowej wykonywane są przez jednostkę samorządu terytorialnego jako zadania własne. Oznacza to, że za realizację polityki lokalnej wobec osób w wieku poprodukcyjnym odpowiedzialna jest gmina, która winna projektować działania restrukturyzacyjne w taki sposób, aby służyły one dobru wspólnemu wszystkim grupom stanowiącym daną społeczność lokalną.

Prowadzenie efektywnej miejskiej polityki senioralnej wymaga stałego nadzorowania i kontrolowania zjawisk społeczno-gospodarczych i przestrzennych dokonujących się w poszczególnych dzielnicach danego miasta. Przepływ informacji pomiędzy działaniami realizowanymi w wyodrębnionych obszarach umożliwia nie tylko diagnozowanie sytuacji i kształtowanie strategii przeciwdziałania pojawiającym się problemom, ale także pozwala na dzielenie się doświadczeniem w ramach tzw. „dobrych praktyk”. Niewątpliwe korzyści płynące z monitoringu obszarów zurbanizowanych pozostają, póki co, raczej w teorii. Brak obiektywnych danych, zarówno ilościowych, jak i jakościowych, stanowi poważną przeszkodę do budowania skoordynowanego programu w zakresie polityki senioralnej, co przekłada się na nierównomierny dostęp do usług i dóbr oferowanych seniorom w poszczególnych dzielnicach. W tym kontekście uzasadniona staje się konieczność zobrazowania lokalnych strategii działania na rzecz osób starszych, uwzględniająca endemiczne warunki i możliwości.

Rys metodologiczny