Suite frantsesa E-Book

Irène Némirovsky

• Herausgeber: Alberdania
• Kategorie: Gesellschafts- und Liebesromane
• Sprache: Spanisch
• Veröffentlichungsjahr: 2022

Seitenzahl: 584

Beschreibung

Ohiz kanpoko nobela da Suite frantsesa, ohiz kanpoko egoeran idatzia. Maisuki erakusten du xx. mende erdi aldeko Europaren tragedia. Nobelak alderdi autobiografiko ukaezina du, eta alemaniarrak Parisen sartzeko bezperetan hasten da, kezka giro betean. Lehen bonbak lehertzen direlarik, milaka familia irteten da bideetara, autoz, bizikletaz edo oinez. Némirovskyk hor erakusten du maisutasuna, giro hori deskribatzen. Eszenak dira hunkigarriak batzuk, isekagarriak beste batzuk bidean bata bestearen atzetik irakurtzen ditugunak. Alemanek Frantzia hartu ahala behera dator ordu arte nagusi zen ordena. Gorrotoak pizten dira, baina baita maitasun historia ezkutuak eta kolaborazionismorik lotsagarriena ere. Bidea galdu duen herri bati atera zion argazkia Némirovskyk. Okupazio garaiari buruz idatzi den fikzio lanik egiantzekoena. Argitasunez idatzia, sentimentalismorik gabe, bere borreroen eskuetan jarri zuen gizartea ulertu nahian idatzia. Eleberriaren sorrera aztertzen duen aurkezpen bikain batekin aberastuta, Suite frantsesaren bertsio berri honek, garratzago eta zirraragarriagoa, eleberrigile gupidagabe eta zorrotza erakusten du, gizakiaren ahuleziak atzematen trebea, eta haren jokabide okerrenen lekuko eta, aldi berean, fede-emailea.

Leseprobe

suite frantsesa

Bertsio argitaragabea

Bitartean ibillico dira becatutic becatura amilduaz; oraiñ pensamentu batean, gueroseago itz loyak gozotoro adi­tzean: oraiñ escuca, edo queñada

batean, guero musu edo laztanetan: oraiñ ipui ciquiñac contatzen, guero dantzan, edo dantza ondoan alberdanian.

J.B. Agirre

Jatorrizko izenburua:Suite française (Version inédite)

Denoël argitaletxeak argitaratu zuen lehen aldiz.

Eusko Jaurlaritzako Kultura eta Hizkuntza Politika Sailaren laguntza izan du liburu honek.

1. argitaraldia: 2022ko azaroa.

© 2020, Éditions Denoël

© Itzulpenena:

«Ekaitza ekainean»: 2022, Joxe Mari Berasategi

«Dolce»: 2011, Mikel Garmendia

«Irakurleari», «Hitzaurrea», «Oharra» eta «Hitzatzea»: 2022, Joxe Antonio Sarasola

«Eranskina»: 2022, Joxan Elosegi

© Argitaraldi honena: 2022, ALBERDANIA, SL

Istillaga, 2, bajo C - 20304 Irun

Tel.: [phone]

[email protected]

www.alberdania.net

Inprimatzailea: Ulzama (Uharte, Nafarroa)

ISBN: 978-84-9868-709-5

ISBN digitala: 978-84-9868-710-1

Legezko gordailua: D. 1092/2022

V

suite frantsesa

Bertsio argitaragabea

irène némirovsky

itzulpena Joxe Mari Berasategi («Ekaitza ekainean»)

Mikel Garmendia («Dolce»)

Joxe Antonio Sarasola («Hitzaurrea», «Oharra» eta «Hitzatzea»)

Joxan Elosegi («Eranskina»)

edizioa Aritz Galarraga

ALBERDANIA

eleberria

V

AURKIBIDEA

IRAKURLEARI

HITZAURREA

OHARRA

SUITE FRANTSESA

EKAITZA EKAINEAN

DOLCE

ERANSKINA

HITZATZEA

IRAKURLEARI

Ume-umea nintzenetik, Suite frantsesaren eskuizkribua beti egon zen hor, gure begi bistan, etxeko egongelan.

imec Argitalpen Garaikidearen Memoriaren Institutuaren eskuetan utzi aurretik, gure ama Denise Epstein-Dauplé arduratu zen bere seme-alaba eta ilobentzat irakurtzeko moduan jartzeaz. Bi urte eman zituen, lupa baten laguntzaz, ehunka orrialde haietako bakoitza, lerro ia ikusezinezko sareak deszifratzen. Pazientziarik handienaz lortu zuen irakurri ahal izatea bere amak, Irène Némirovskyk, «gizonen» erokeriak deportatu aurretik idatzita utzi zuena.

Orrialde haietako batzuetan oraindik ere igartzen dira haren malkoen arrastoak. Gero, lan guztiaren transkripzioa amaitu ondoren, kontzientzia lasaiturik, liburua laga eta ohiko bizimoduari lotu zitzaion berriro. Bere seme-alaben gain utzi zuen amonaren talentuaz jabetzeko erantzukizuna, eta ikertzaileen gain eskuizkribu honetan jasoa dagoen eduki baliotsua aztertzeko ardura.

Inortxok ere, garai hartan, ezin zezakeen imajinatu amaitu gabeko eleberri hura –hasieran maleta batean ezkutatua, gero etxeko liburutegian ongi gordea– patuaren eraginez mundu guztian zehar milioika pertsonak irakurriko zuten best-seller bat izatera iritsiko zenik, eta Irène Némirovskyren izenak, jadanik ezaguna gerra aurrean ere, bere lekua aurkituko zuenik idazle handien panteoian.

Ikertzaile batzuek bazekiten liburuaren lehen zatiak –Ekaineko ekaitza izenekoak– bazuela bigarren edizio bat.

Amari entzunda, bagenekien gure aitona Michel Epstein arduratu zela bere emaztearen testuak zuzentzeaz eta mekanografiatzeaz. Aitonaren nortasunari buruzko beste oroitzapenik ez daukagunez, niri beti zoragarria iruditu izan zait bien arteko konplizitate sinboliko hori.

Amak ez zion sekula aipatu bere editoreari bertsio mekanografiatu hura. Guri ere ez zigun ezer esan haren edukiari buruz. Eleberriaren irakurle guztiak bezala geunden geu ere, liluraturik, lerro urdin ñimiño haiek jende arruntarentzat irakurgarri bihurtzeko egin behar izan zuen lan zehatz eta eskergagatik.

Eta, halako batean, Teresa Lussonek Approches1 aldizkarirako eginiko lana aurkiturik, eta Olivier Philipponnaten aholkuei jarraituz, amak bibliotekan gordea zeukan karpeta batean eskuizkribuaren ale bat aurkitu nuen, izenburu honekin: «Version originale de Tempête en juin»! [Ekaineko ekaitzaren jatorrizko bertsioa]. Oraindik ere ordu asko eta asko eman beharko zituen berak bertsio honen eta eskuizkribuko testuaren artean zeuden desberdintasun guztiak aurkitzen eta adierazten.

«Bertsio original» horren lehen lerroak irakurri bezain laster ohartu nintzen argitaratzea merezi zuen istorio bat neukala begien aurrean. Ikertzaileek adieraziko dute eskuizkribu honi buruz daukaten irizpidea. Neuri dagokidanez, nik ezin niezaiekeen ezkutatu Irène Némirovskyren irakurle guztiei gure amak eginiko lana. Gure amonaren eskubideen jabe direnen izenean, eskerrak eman behar dizkiot Éditions Denoël argitaletxeari beste behin ere gure proiektua babesteagatik.

Nicolas Dauplé

Irène Némirovskyren eskubideen jabeen izenean

Oin-ohar:

1 Teresa M. Lussone, «Un roman sans “chichis”. Illusion comique et réalité tragique dans la deuxième version de Suite française» [Berriketarik gabeko nobela bat. Ilusio komikoa eta errealitate tragikoa Suite frantsesaren bigarren bertsioan]. Approches, 180 zk. «Irène Némirovsky» zenbaki berezia, 2019ko azaroa.

HITZAURREA

2004ko azaroaren 8an, Renaudot saria eman zioten maisulan amaitu gabe bati. Orain dela hirurogeitik gora urte hildako idazle batena zen, zeina Frantziako jendarmeriak atxilotua eta handik lau egunera Auschwitzera deportatua izan baitzen 1942ko uztailaren 13an. Irène Némirovskyren Suite frantsesa azken urte hauetan ospetsu bihurtu da mundu guztian. Zenbat eleberrik lortu dute, honek bezala, gertatzeaz batera fikzio bihurtzea Frantziaren aurkako erasoa eta okupazioa?

Hamasei urte igaro dira. Irène Némirovskyren obra jadanik erabat eskuragarri dago, salbuespen bakar hauekin: amaitu gabeko albisteak, 1930eko hamarkadan argitaraturiko artikulu eta kritikak, eta izenburua besterik iritsi ez zaigun zenbait testu.2 Bere eleberriak inspirazio iturri izan dira zinemarako, telebistarako, antzerkirako, komikietarako, bai eta operarako ere. Eskoletan, Suite frantsesak jadanik hartua du Le Silence de la mer [Itsasoaren isiltasuna]eleberriaren lekua. Eta Issy-l’Évêquen, idazlea bere alabekin bazterturik 1940ko maiatzetik atxilotu zuten arte bizi izan zen Saona eta Loirako herrian, gaur «ibilbide literario» batek ahalbidetzen die bertara joaten diren bisitari ugariei Irène Némirovskyk bere azken idazkietan deskribatu zituen zenbait bazter identifikatzea.

1940ko udazkenean bururatu zitzaion porrotari buruzko eleberri erraldoi bat idazteko ideia, behin-behineko izenburua Izua edo Ekai­tza izango zuena. Izan ere, Jean Fayardek, «Les Biens de ce monde» [Mundu honetako ondasunak] Candide aldizkarian argitaratu behar zuenak, bat-batean salatu egin zuen eta bertan behera utzi bien artean hitzartua zeukaten kontratua, juduen aurkako legeari men eginez, eta une hartantxe jabetu zen Irène Némirovsky nekezko eta larridurazko egun luzeak jasan beharko zituela Issy-l’Évêquen eta bere «maisulana» izango zena idaztea zela horri aurre egiteko zeukan bide bakarra; hori zen behintzat berak sinetsi nahi zuena.

Berehalaxe, zenbait ideiaren zirriborroa egin zuen porrotari buruz «moldatu nahi zuen eleberri horretarako»: «[…] nola biziko zituzten ekaineko egun horiek hainbat lagunek. […] Nekazariak, aberats jendeak, ofizialak, judu intelektual errefuxiatuak, politikariak; ahaztu ohi ditugun zaharrak, errespetatzen ditugula esan bai baina txakurrak bezala bertan behera uzten ditugun horiek; beren umeak salbatzearren gogortasun eta egoismorik harrigarriena erakusten duten ama horiek. Batean harro baino harroago eta hurrena berehalaxe lur jota ikusten ditugun horiek; gazteria, zauritua bai baina ez garaitua. Bai interesgarria litzatekeela! […] Eguneroko bizimoduak, beren betiko zereginetan; gero, nola jokatzen duen bakoitzak, bonbardaketen erasopean, ihesaldian. Ai, baina bi eleberri horiek behar bezala egiteko, askatasuna beharko nuke eta bizitza segurtatua eduki hamar urtez!3».

Bolada horretan, bere alabek eta senarrak goizero ikusten zuten Hôtel des Voyageursetik irteten bere karpetarekin. «Gosaldu bezain laster –haren alaba Denise Epsteinek 1957an esan zigunez–, amak landarako bidea hartzen zuen. Batzuetan hamar kilometroraino egiten zituen gogoko zuen txoko bat aurkitzeko eta hantxe jarduten zuen orrialdeak zirriborratzen bata bestearen ondoren. Bazkaltzera itzultzen zen, eta bazkalondoan berriro irteten zen eta ez genuen gauera arte ikusten»4. Orrialdea joan, orrialdea etorri, pertsonaia zerrendak osatu zituen, gehienak benetako gizakietan inspiratuak: «kabroiarena» egiteko, adibidez, Joseph Koehl hautatu zuen, Banque des Pays du Nordeko zuzendari nagusia, 1940ko urrian Michel Epstein kaleratu zuena, zer eta erasoaldi batetik babesteko bere lanpostua abandonatu zuelako…

Azaroaren 19an honela ekin zion: «Gas maskarak eta jantziak alde batean kokatuak zeuden, naftalina usaina zerion gelaxka ilunean, familiako ume txikienentzako armairu gisa erabiltzen zen lekuan. Negua igaroa zen, lehenbizikoa gerra deklaratu zenetik». Berotze ariketa soil bat, gaiari heldu aurretik, baina bertan behera utzi zuen sarrera hori. Handik hiru hilabetera, otsailaren 23an, gorde egin zuen hasierako izenburua: Ekaitza ekainean. Lasaiturik ikusi zuen Colettek ez zituela baliatu gertakari haiek bere Journal à reboursen5 [Alderantzizko egunkaria], pasarte anekdotiko bakar batean izan ezik, eta horrek kemena eman zion. Jadanik, bost zatitan banaturiko eleberri bat aurreikusten zuen. Gringoireko zuzendariak, Horace de Carbucciak, azkenean argitaratu egin zuen «Les Biens de ce monde» 1941eko apiriletik ekainera bitartean, sinatzeko «emakume gazte bat» izengoitia erabiliz. Némirovskyk berehalaxe ekin zion bigarrena idazteari, ordainez «berrogeita hamar mila libera jasotzekotan»6. Zoritxarrez, 1942ko neguan, Carbuccia jaunak adierazi zion ez zeukala gehiago arriskatzerik, eta horrek haren «nekea, tristura eta nahigabea»7 areagotu zituen.Aldi hartan, Némirovsky Dolce eta Captivité [Gatibualdia]lantzen ari zen, Tempêtes [Ekaitzak] saileko bigarren eta hirugarren atalak. «Etsi gabe lanean jarraitu beharko», horixe zen egin zezakeen bakarra, apirilaren 24an idatzi zuenez. Ekainaren 17an amaituak zeuzkan Dolceko 17 kapitulu. Bere pertsonaien patua imajinatzen zuen Captivité atalean, eta, jarraian, amaierako bi atalak etorriko ziren, Batailles [Batailak] eta La Paix [Bakea],«gizabanakoaren azken garaipenarekin», eta horrek guztiak «mila orrialdeko liburu lodi bat osatuko zuen». Aldi hartan erabaki zuen Ekaitza izango zela sail guztiaren izenburu orokorra. Corte idazleak, pentsatzen zuen Némirovskyk txantxetan, argitaratzea zeukan aldizkari klandestino batean poema bat komunismo kutsukoa, edo gauza gorrotagarriez esan ohi den bezala «kaka usaina» dariona, horrekin «zapuztuko duelakoan Vichyko gobernuak alemanen aurrean daukan eragina… ekainaren 22ko trumoi erauntsira arte», orduantxe ezabatuko baitziren eginak zeuzkan kalkulu guztiak: «Corte, autorea bera zela iradoki ondoren, aztoraturik, geratzen zaizkion kopia guztiak errez, beldurrak airean, etab. Ikusiko dugu»8.

Uztailaren 11n, azken pasarteei buruz gogoeta egiten ari zela –«edo jadanik imajinatzera ere ausartzen ez naizen garaipena, edo zirrara, edo borroka, edo Bake germanikoa, edo nahi duzuena, edo Jainkoak nahi izango duena…»–, Irène Némirovsky oraindik ere «Ekaitzako kapituluak antolatzeko asmotan» zebilen. Handik bi egunera atxilotu zuten bere etxean, alaben eta senarraren aurrean, Pithivierseko esparrura eraman zuten 15ean, eta handik Auschwi­tzera 17an.

Gauzak horrela, esan al dezakegu badela Ekaitza ekainean obraren bertsio bat data horretan bertan behera utzia? Erantzuna ezezkoa da, eta Denise Espteinek, Némirovskyren alaba zaharrenak, inork baino hobeto zekien hori. Ikusi nuen azken aldian, 2013ko martxoan, bere bulegora eraman ninduen. Apalategiak arakatu zituen, ezertxo ere ez zidala ezkutatu ziurtatzeko, eta azkenean karpeta bat atera zuen altzari gurpildun batetik.

–Hau erakutsi al dizut inoiz?

Ikatz paperezko koaderno bat zen, izenburu honekin: «Tempête en juin. Version 2 corrigée» [Ekaitza ekainean, 2. bertsio zuzendua]. Lan mekanografiatu baten kopia zen, Irène Némirovskyk noizbait aipatu zuena, bere lan guztia amaiturik berau osatuko zuten «1.600 orrialde mekanografiatuak» aurreikusten zituenean. Koaderno hark 309 orri bakarrik zeuzkan, Michel Epsteinek mekanografiatuak eta zalantza gabe bere emazteak berriro irakurriak, han-hemenka ageri ziren ohar eta zuzenketa ugariek erakusten dutenez. Bi kapituluk, «Pêcheur d’âmes» izenburukoak [Arimen arrantzalea] eta koadernotik erauzitako orriei zegokienak, frogatzen zuten bertsio hau Ekaitza ekainean obraren bigarren bertsioa zela, lehenbizikoa baino laburragoa eta oso landua, baina, baita ere, lehenbiziko eskuizkribu hura izugarri aberatsa eta luzeegia zela liburuxkatan kapituluka emana izateko. Hemen, gogorarazi beharra dago Irène Némirovskyk bere pertsonaietako bakoitzaren nortasun biografikoa garatzen zuela ezer argitaratu aurretik, berak «eleberriaren aurreko bizitza» deitzen zuena; nahiz eta izaera desberdinekoa izan, zeren zentzu hertsian Suite frantsesaren eskuizkribua bera ere gertuago baitzegoen obraren aurreko bizitza bat izatetik, Ekaitza ekainean lan mekanografiatua izango zen, «amaiera» hitza dakarrena alegia, eskuizkribuan dauden ohar pertsonal ugariak kenduta, bigarren eta behin betiko obra.

«2. bertsio zuzendu» hura ezaguna egiten zitzaidan. 2013ko urtarrilean, filologiako ikertzaile gazte batek, Teresa Lussonek, imecen kontserbatzen ziren jatorrizkoetatik garbira pasea zeukan, eta ale bat bidali zidan, poltsikoko liburu gisa argitaratua, nik Denise Epsteini helarazi niezaion. Esan beharrik ez dago hark ez zuela espero horrelakorik: zur eta lur geratu zen. Askoz geroago ulertu nuen horren arrazoia, Nicolas Dauplék galdetu zidanean:

–Amak ez al zizun hau erakutsi?

Ez, Denisek ez zidan sekula erakutsi hura: Ekaitza ekainean obraren bi bertsioak sakonki eta zehaztasunez aztertu ondoren, hasi eta buka, eskuz berridatzi zituen, hainbat hilabetetako lana hartuta, zalantza gabe. Konklusioa argi zegoen: bi lanak ere amaitu gabeak zeudela iritzirik –baina osoak halere–, 2004an luzeena eta zaharrena argitaratzea erabaki zuen, amaren karpetan gordea egon zena, eta zalantza gabe berak gehien maite zuena. Jarraian, argitalpen honetan bezalaxe, Dolce eleberriari zegokion eskuizkribua jarri zuen.

Baina itzul gaitezen 2004ra. Suite frantsesa agertu baino lehentxeago, Denise Epstein aurkitu nuen, bere amaren biografia bat idazten ziharduela. Eta handik aste batzuetara, ezagutu berri nuen eskultore batek deitu zidan, Catherine Descarguesek. Ez nekien kazetaria zenik eta hainbat artikulu idatziak zituenik arteari buruz –pinturaz, antzerkiaz, musikaz, zinemaz, literaturaz– gerraosteko egunkarietan.

–Eta orain –galdetu zidan– zertan ari zara lanean?

–Irène Némirovsky.

–Irène Némirovsky… Ez nuen bera ezagutu, jakina, baina bai haren alaba, gerra amaitu eta hamar edo hamabost urte geroago. Idazlearen hil osteko eleberri bati buruzko artikulu bat zela eta.

Gerraosteko hamar edo hamabost urte: Feux de l’automne [Udazkeneko suak], inolako zalantzarik gabe. Denise Epsteinek fotokopiatzen utzi zidan prentsa dosierrean ez nuen inolako arazorik izan La Tribune de Lausannen agertutako artikulu hura aurkitzeko. Jean-Claude Davenek izenpetua zegoen –izengoitia zen–, 1957an datatua, huraxe izan zen «liburuaren existentzia aipatu zuen lehenbizikoa, eta bakarra askoz geroago arte, tamalez amaitu gabe geratutako liburua eta idazlearen maisulanetako bat: Suite frantsesa». Era berean aipatzen zuen errusieraz idatzitako poema batzuk eta ingelesezko hainbat atsotitz zekartzan «liburuxka bat», 1921ean bertan behera utzia eta 1938an berriro hartua, idazlearen eleberri eta ipuinen gaiak zekartzana. «Oso luzaroan», jarraitzen zuen Davenek, «ez genuen jakin paper horiek existitzen zirenik ere, baina Irène Némirovskyren bi alaben zaindari berriki hilaren etxean maleta bat aurkitu genuen nobelagilearen azken idazkiekin»9.

Maleta bat? Denise eta Élisabeth ahizpek, beren gurasoen atxiloketaren ondoren, ez al zuten, bada, beti eurekin gorde ezkutaleku batetik bestera, barruan zeuzkan dokumentu baliotsuekin? Michel Epsteinek, atxilotua izan eta Auschwitzerako bidean, aurrena Creusoteko presondegitik eta hurrena Drancytik igarotzerakoan, ez ote zuen astirik izan bere alabei azken eskari hau egiteko: «Ez utzi ezergatik ere maleta hori; bertan dago zuen amaren eskuizkribua»10? Nola uler daiteke, artikuluak dioena egia bada, maleta hori hamabost urtez bere etxean gorde izana Julie Dumotek, bi umezurtzen zaindariak?

1941eko ekainean, bigarren «Statut des Juifs» [Juduen estatutua] zelakoaren promulgazioak argi eta garbi debekatu zien berauei «erredaktore gisa jardutea egunkarietan zein edozein motatako aldizkarietan, herri mailako berriemaile gisa ere», eta, ondoren, Issy-l’Évêquen finkatuak zeuden tropa alemanak Errusiako frontera abiatu izanak areagotu egin zuen Irène Némirovskyk «kontzentrazio esparrura deportatua izateko zeukan arriskua»11. 22an, Julie Dumoti idatzi zion, bere aitaren konpainia dama ohiari, ahalik eta azkarren etor zedin Saona eta Loira departamendura, bera hantxe zegoela, Hôtel des Voyageursen, senarrarekin eta alabekin, eta, gezurra badirudi ere, Wehrmachteko ofizialen babespean. Notarioaren bulegoan testamentu gisa utzitako gutun batek Julieri uzten zion, ezbehar kasuan, Denise eta Élisabethen tutoretza eskubidea. «Azkenik, zoritxar larriena gertatuko balitz ere, Loctinen12 etxean dago amai­tzeko astirik izango ez dudan eleberri baten eskuizkribua, izenburua Ekaitza ekainean duena».

Horrela, 1942ko uztailaren 13an Irène atxilotu zutelarik eta gero urriaren 13an haren senarra, Julie Dumoten izena agertu zen Albin Michelen etxean Les Biens de ce monde liburuari zegokion kontratuaren sinatzaile gisa; Denise eta Elisabethen tutore legal bihurtu zen, eta, horrez gain, haren ardurapean geratu zen Ekaitza ekainean izenburuko eleberria, Suite frantsesaren lehen zatia, alegia. Urri haren amaieran, bi jendarme eta miliziano bat etorri zirelarik herriko eskolara, Juliek ozta-ozta izan zuen astia Bordelera ihes egiteko, Leon Némirovskyren, Irèneren aitaren inizialak zituen maleta batean argazki batzuk, zenbait bitxi eta paper batzuk harturik, bere ardurapeko bi neskatoak, hamabi eta bost urtekoak, berekin zituela.

Ia segurutzat jo daiteke –umeak artean adingabeak zirenez, eta laster patuak berriz ere ihes egitera behartuak– maleta hura berak eduki zuela gordeta, Bordelen, 1956ko maiatzaren 31n hil zen arte, nahiz eta ordurako Denise Epstein adin nagusikoa izan, eta 1953an ezkondua.

Urte haietan guztietan, ez dirudi Julie Dumot bere ardurapean zeukan eskuizkribuaz interesatu zenik, zeina irakurtzeko oso nekosoa baitzen, egia esan behar bada. 1946an, dena dela, beronen existentzia aipatu zion André Sabatierri, 1933az geroztik Irène Némirovskyren editorea izan zenari. Haren erantzuna oso bitxia izan zen: «Oker ez banabil, gogoan dut hitz egin genuen orain hurrengoan Irène Némirovskyren argitaratu gabeko eleberri bat aipatu zenidala, okupazio garaian bere lagunetakoren bati utzia eta bidegabeki beronek gorderik zeukana. Zertan da arazo hori? Nire ustez, egoera argitzea eta akordio batera iristea komeniko litzateke, batez ere eleberri hori erabat berria bada, alegia ezein astekari edo aldizkaritan argitaratu gabea. Gaur egun oso eskaintza interesgarriak daude arlo honetan, eta, ahal izanez gero, onuraduna zeu izatea gustatuko litzaidake»13. Nola ulertzen da nahaste hori erantzunik gabe geratu izana? Eta nor izan liteke Irène Némirovskyk bere eskuizkribuaren arduradun utzi zuen «lagun» susmagarri hori, Julie bera besterik? Eta, batez ere, nola justifika liteke hark hainbeste urtetan berekin eduki izana, maletarekin batera, «Némirovskyren editoreari edo alaben ondasunak kudeatzen zituen notarioari itzuli beharrean»14? Non eta André Sabatierrek ez zuen erabaki, karpeta hura eskuratu zuelarik, ez zela gehiegizko lana emango ziokeen nahaste-borraste bat besterik. Baina nola uler daiteke Denisek eta Élisabethek 1956. urtera arte itxaron behar izana eskuizkribu hura Feux de l’automnerekin batera aurkitzeko, Michel Epsteinek mekanografiatua, eta autoreak eskuz eginiko zuzenketekin?

Hala, Catherine Descargues izan zen, familiakoa izan gabe, 2004ra arte Suite frantsesaren eskuizkribua, gaur egun imecen kontserbatzen den altxor baliotsu hori kontsultatu zuen lehenbiziko pertsona eta beharbada bakarra. Egia bada Denisek eta Élisabethek eskuizkribu hura Frantziako Jendarmeriak 1942ko uztailaren 13an geldiarazitako obra baten zirriborrotzat hartzen zutela, dena zuzenketa eta ohar pertsonalez betea,15 era berean egia da ulertzekoa den halako begirune batek eragotzi ziela erlikia hura publikatzen ausartzea –Auschwitzera sekula joatera ere ausartu ez ziren bezalaxe–, nahiz eta gerraosteaz gero gauza jakina izan nobela hau existitzen dela. Irène Némirovskyk berak «1943ko udaberrian» argitaratzeko asmoa zuen, eta halaxe adierazi zion, esate baterako, bere editoreari: «Egin daitekeen gauza bakarra, nire ustez, Julieren liburua argitaratzea da, zuk ahal duzun bezain laster». Zehazten zuenez, «hainbat liburukitan zatituriko eleberria zen», eta egilearen iritziz, «[bere] bizitzako obra garrantzi­tsuena»16. 1946ko abuztuan, Jean-Jacques Bernardek, Compiègneko kontzentrazio esparrutik bizirik aterea, bere Normandiako etxean Denise hartu zuelarik uda bertan igaro zezan, publikoki aipatu zuen lan horren existentzia: «Irène Némirovskyk ez ditu uzten esku hutsik bere miresleak. Lanean jarraitu zuen azken egunera arte. Haren lana ez zen hil berarekin batera. Argitaratu zituen lanez gainera, hainbat eskuizkribu baliotsuk bizirik mantenduko dute haren oroitzapen literarioa. Bere Le Nivernaiseko egonaldian, Errusiako bizitzari buruzko eleberri handi zikliko bat prestatu zuen, baina zoritxarrez berorren zati batzuk besterik ez da kontserbatzen»17.

Eleberri errusiarra, adierazpen harrigarria, handik laster berriro aurkituko duguna Irène Némirovskyren beste ezagun baten, Pierre Loewel abokatu eta kritikariaren 1947ko idazki batean: «[…] bada oraindik espero ez genuen ustekabe bat: gerra garaiko urteetan bere gai gogokoenak bertan behera utzi nahi izan zituen buru-belarri jarduteko errusiar eleberri zikliko batean, zeinaren zati batzuk bakarrik kontserbatzen diren […]»18. Ez hain harrigarria, halere, kontuan hartzen badugu Gerra eta bakea gogoan zeukala une oro Suite frantsesa liburuan lanean ziharduen denbora guztian. Horretan pentsatzen zuen 1940ko azaroaren 19an, ekaineko porrotari buruz bere lehenbiziko ideiak azaldu zituenean: «Aparteko garrantzia eman behar litzaieke haurrei, haientzat aberasgarria gertatuko delako, niretzat ere bere garaian Errusiako iraultza gertatu zen bezalaxe»19. Horretan pentsatzen zuen 1942ko uztailean, bere atxiloketa baino hiru egun lehenago, buruz errepikatzen zituelarik Gerra eta bakea obrako hitz haiek, Dolceko azken lerroekin lotuak: «Elkartasun posible bat talde baten eta bestearen artean. Aipua: В то время как у Ростовых танцевали в зале шестой англез под звуки от усталости фальшививших музыкантов с графом Безуховым сделался шестой уже удар»20. Biharamunean, bere eskuizkribuarekin lanean jarrai­tzera Maieko basora joan zenean, zer uste duzue eraman zuela bere poltsan? «Anna Karenina-ren II. liburukia».

1917ko otsaileko eta urriko iraultzei buruz, Irène Némirovskyk ezin zezakeen eduki oroitzapen lauso batzuk besterik, «Les Fumées du vin» [Ardoaren lurrina] edo «Aïno» bezalako kontakizun fantasmagorikoetarako iturri izan zitezkeenak. Ezer ez gai horren inguruan urteak eta gizakiak konbinatuko zituzkeen fresko bat iradoki ziezaiokeenik –«a clash of peoples», idatziko zuen 1941ean, Thomas Hardyren The Dynasts [Dinastiak] gogoratuz. Halere, ezinezko zen berak ahaztu izana momentu hura, «gizakiak oraindik bere ohitura errukitsuak galdu ez dituenekoa, oraindik deabrua beraz nagusitu ez bada ere gero eta gehiago hurbiltzen denekoa, eta horrek arima asaldatzen dio»21. Eta une hartantxe gertatu berria zen: exodoko «izua». Eleberrian Péricand andreak bertan behera utziko ditu «apaingarri hutsalak» eta horien lekua hartuko dute «kristau karitateak eta mendeetako zibilizazioaren otzantasunak», 1917an dvornika bere eraikinean exekutatzeko simulakroan soldaduen sadismoaren menpe aurkitu zenean bezala.

Catherine Descargues beste inor baino lehen ohartu zen, frogen arabera, eleberri hura ez zela Errusiako bizitzari buruzkoa. «Zoritxarrez amaitu gabe» zegoela gogoraraztearekin konformatu behar izan zuen, eta horrek pentsarazten digu berak behintzat izan zuela dena irakur­tzeko astia. Denise Epsteinek ere izan ote zuen astirik?

–Zalantza gabe –izan zen haren erantzuna–. Suitzara bidali zidan.

Hasteko, ia ezinezko iruditzen zitzaidan Irène Némirovskyren alabek horrela igorri izana –posta bidez!– berreskuratu berri zuten eskuizkribu hura, beren amaren atxiloketa baino hamabost urte geroago haren oroitzapen gogoangarrienak itzultzen zizkiena. Izenburua bera, Suite frantsesa, ezinezkoa da Catherine Descarguesek asmatu izana. Gainera, gutun batean, argi ikusten da: «Egun batzuk barru bidaliko dizut zeure amaren eskuizkribua», idatzi zion Deniseri 1957ko apirilaren 12an. «Zoritxarrez, esan behar dizut amaitu gabe dagoela eta ezingo dela argitaratu»22.

Nolakoa zen eskuizkribu hura? Orri zulatuzko sorta lodi bat, ertz batetik besteraino iristen ziren tinta urdinezko lerro estuz beteak, inoiz ezabatuak, beste batzuetan arreta handiz sarturiko eskema, zerrenda, ohar eta gogoetak tartekatuak zituztela, batzuk benetan izugarriak: «Ene Jainkoa! Zergatik erasotzen dit herri honek? Gorroto nauenez gero, azter dezagun egoera hoztasunez, ikus dezagun nola galtzen dituen bere ohorea eta bizia». Begirada hotza, ironia ere bazter uzten ez duena; horren lekuko Mantmorteko bizkondesaren ahotan jartzen duen bertso hau, «trebezia handiz errimatua»:

Bera da, gure mariskala,

benetan gizon kabala,

gure ametsetako heroia,

zinez dagokio erregearen koroia.

Gure bihotza ez bedi izan zitala

gogoan edukiz mariskala!23

Lehenbiziko orrialdean izenburu hau ageri da: «Suite frantsesa. 1. liburukia: Ekaitza». Goian eskuinean, «Issy-l’Évêque, 1940-1945» datak, eleberriaren muga kronologikoak, zeinari falta zaizkion zatien izenburuak liratekeen: Captivité, Batailles eta La Paix. Juxtu azpian, gurutze batez marraturik, aipamen hau: «Eleberria (behin-behineko izenburua: Panique [Izua]) edo Ekaitza ekainean». Hori guztia larruzko karpeta batean dago, eta hegal batean, izenburuaren parean, hainbat ohar ageri dira, horien artean lehenagoko eleberri batzuen izenburuak; David Golder, Le Vin de solitude [Bakardadearen ardoa], Jézabel, Deux [Bi], Le Biens de ce monde… Beste hegalean, «orri solteen erosketa tiketak»24, zazpi urterako bermea zutenak, dio 1927ko abenduaren 28an erosi zirela, eta horrek adierazten digu bertan gordeak egongo zirela DavidGolder ezkeroko eskuizkribu guztiak. Karpetatik atera egingo zituen egileak bere lana amaitu zuenean, orain galdua den giltza bat erabiliz, eta kartoizko kaxetan gordeko zituen arreta handiz etiketaturik. Hantxe egon ziren harik eta 2005ean Albin Michelen artxiboetan aurkitu eta urte hartan bertan imec erakundera eraman ziren arte. Kaxa horiek Parisera eraman zituen André Sabatierrek, idazleari egin zion bisita batean, 1942ko apirilaren lehen egunetan.

Horrela ulertzen da Suite frantsesatik kendutako hainbat orri ere kontserbatu izana, adibidez, «Gatibualdirako oharrak» (1942ko martxoa) eta «Pêcheur d´âmes» izenburuko bi kapituluak, Philippe Péricand apaizaren heriotzaren bertsio duinago bat eskaintzen dutenak, ez bere ardurapean dauzkan umezurtzek lintxatua. Area­go, gaur posible da Irène Némirovskyk noiz idatzi zituen jakitea ere: 1941eko uztailaren 24aren ondoren, gutun baten bidez jakin zuen bere xehetasun guztiekin nola gertatu zen Roger Brécharden heriotza, bere pertsonaia inspiratu zion apaizarena alegia, frontean hila bere gizonen buruan, 1940ko ekainaren 20an, Vosges departamenduko herri batean. Hogeita hemezortzi urteko auverniar apaiz horrek 1938an eman zituen bere lehen urratsak fede katolikorantz. Ankerkeria irudituko zitzaion «abade» jator hari, bataioagatik inolako jazarpenetatik babestua ez zegoenez, hasieran berarentzat pentsatua zeukan patu ikaragarria jasanaraztea… Ekaitza ekainean lanaren lehenbiziko erredakzioa 1941eko apirilean amaitua bazegoen, pasarte horrek erakusten digu, bestalde, ondorengo liburukietan bidea zabalik utzi zuela gertakizunen arabera aldaketak sartzeko.

Gaur, Ekaitza ekainean atalaren «2. bertsioaren» argitalpena, hainbat gertaera argitaratugabe eskaintzen dituela alde batera utzita, ez da inolaz ere oker baten zuzenketa, Denise Epsteinen lan eskergari egiten zaion omenaldi bat baizik, 1956az gero jardun baitzuen bere bakardadean testu hura irakurtzen, berrirakurtzen, deszifratzen eta konparatzen, amarengandik sekula gehiago aldendua izatea eragotzi nahian eta bere tinta amarenarekin nahasturik uzteko. Irakurtzera goazen orrialde hauek izan daitezela betirako elkartasun horren lekuko.

Olivier Philipponnat

Oin-ohar:

2 Horien artean «Souvenirs de Pologne» [Poloniako oroitzapenak] irratirako idatziak eta «La Vie féminine» [Bizitza femeninoa] sailean Paris-pttn 1939ko azaroaren 4an emanak. Ez ditugu ezagutzen, era berean, «atzerritar nobelagile nagusiei» buruzko sei jardunaldien testuak ere, Radio Parisen 1939ko urtarrilaren 4tik martxoaren 15era bitartean eman zirenak.

3 «Journal d’Issy-l’Évêque» [Issy-l’Évêqueko egunkaria], 1940ko azaroaren 19a. Imec. 273alm/3000/2.

4 Catherine Descargues, izengoitiz Jean-Claude Daven, «Bere azken liburua moldatzen ari zen bitartean: gogora zaitezte Irène Némirovskyz», La Tribune de Lausanne, 1957ko apirilaren 14a.

5 «Fin juin 1940» [1940ko ekainaren amaiera], Candide, 1941eko martxoa.

6 Julie Demot andreari idatziriko gutuna, 1941eko ekainaren 22a.

7 André Sabatierri idatziriko gutuna, 1942ko maiatzaren 17a.

8 1942ko ekainaren 12ko oharra, Suite frantsesa eskuizkribua.

9 Jean-Claude Daven, aip. art.

10 Denise Epstein, Reuters, 2006ko martxoaren 9a.

11 1941eko ekainaren 25eko oharra, Suite frantsesaren eskuizkribua.

12 Hôtel des Voyageursen jabea; Epstein familia han bizi izan zen 1940tik 1941eko azarora arte.

13 André Sabatierrek 1946ko ekainaren 19an Julie Dumoti idatziriko gutuna (Denise-­Dauplé artxiboa). Julie Demot ez zen axolagabetu inolaz ere Irène Némirovskyren jabetza literarioaz: 1946an, esate baterako, Issy-l’Évêqueko Vernet estudiora idatzi zuen, galdetzeko ea bertan jarraitzen zuten nobelagileak han utziak zituen zenbait eskuizkribuk.

14 Susan Rubin Suleiman, La Question Némirovsky, Albin Michel, 2017, 344. or.

15 Suite frantsesaren eranskinean argitaratutako «eskuz idatzitako oharrak» (Denoël, 2004) Denise Epsteinek eskuizkribuaren harian xeheki idatzitakoen zati bat baino ez dira. 1942ko apirilean, adibidez, Irène Némirovskyk Jules Blanc pertsonaiaren ahotan jartzen ditu bere gogo egoera islatzen duten hitz hauek: «Baina hortaz, zer, ahaztu egin naute? Ni, ni? Ez da posible! Munduak bere martxan jarraitzen du, jendeak bizirik jarraitzen du, eta nik? […] gorpu bat bezala lurperaturik nago. […] Oroitu zaitez nitaz! Idatz iezadazu, besterik ez bada! Erruki zaitez nitaz edo gorrota nazazu! […] Ene Jainkoa, beldur naiz, beldur naiz, beldur naiz. Goiari eutsi behar diot, harrotasuna galdu gabe. Ez naiz honelako bat gertatu zaion lehenbizikoa. Baditut ezaupideak».

16 André Sabatierri idatziriko gutuna, 1942ko maiatzaren 4a.

17 Jean-Jacques Bernard, «Anabasan desagertua, Irène Némirovskyk giza irudi galeria aberats bat utzi du», Frantzia Amerika, 1946ko abuztuaren 25a.

18 Pierre Loewel, «Irène Némirovskyren hil osteko bi obra», France, 1947ko maiatzaren 23a. Aurreko maiatzaren 16an, Les Biens de ce monderen harira, Loewelek honako hau idatzi zuen L´Aurore aldizkarian: «Badirudi ezen, Errusiako bizitzari buruzko eleberri ziklikoa idatzi aurretik –garai hartan prestatzen ari zen, eta haren zati batzuk besterik ez da kontserbatzen–, idazleak eskema berberari jarraitu ziola Frantziako bizimoduari dagokionez, zeina fintasunez eta arretarik handienaz marraztu duen era berean […].» Loewelek ez zekien, noski, berak inspiratu zuela Langelet pertsonaia zitala.

19 «Journal d’Issy-l’Évêque», 1940ko azaroaren 19a. Imec. 273alm/3000/2.

20 Suite frantsesaren eskuizkributik bereizitako orrialdea. Imec, nmr 2.1. Testua lehen zatiaren 18. kapitulutik aterea da: «Rostovtarren etxean dantzan zebiltzan orkestrak seigarren ingelesa jotzen zuen bitartean, desafinaturik, nekearen nekeaz […] Bezoukhov kondeak atakea jasan zuen seigarren aldiz».

21 «Naissance d’une révolution» [Iraultza baten sorrera], Le Figaro, 1938ko ekainaren 4a. Urte berean, Bourget-Pailleron jaunak honako hau zioen La Proieri [Harrapakina]buruz: «Bere orrialderik onenak desbideraketa-ikuspegiak dira, azken buruan erorketa baino espero ez den kontakizunak». (Revue des deux mondes, 1938ko uztaila).

22 Denise Epstein artxiboak.

23 Dolceko xiv. kapituluaren hasierarako zirriborroa, Irène Némirovskyk ezabatua (2004an argitaraturiko bertsioaren xvi. kapitulua). [Mariskala, jakina, Pétain da (Editorearen oharra)].

24 Garai hartako publizitatearen arabera, «Kalamazoo erregistroak», bereziki kontabilitate datuak ongi antolaturik gordetzeko erabili ohi zirenak, ez ziren saltzen paper dendetan: zuzenean fabrikatzaileari eskatu behar zitzaizkion, Richelieu kalean.

OHARRA

Suite frantsesaren dosierrak, Caengo Argitalpen Garaikidearen Memorien Institutuan (imec) kontserbatzen denak, honako hauek barne hartzen ditu:

–eskuizkribu autografo bat, oharpen hauekin erregistratua: 78nmr/2/1, Denoël 2004ko argitalpenerako erabili zena eta Ekaitza ekainean eta Dolce barne hartzen dituena. Némirovskyrengan ohikoa den bezala, eleberriaren barruan hainbat orri daude tartekaturik eta oharrez beteak jadanik idatzita dagoenaren gainean, eta eleberrian oraindik idazteko dauden zatiei buruzkoak;

–idazki mekanografiatu bat, oharpen hauekin erregistratua: 78nmr/2/5-78nmr/2/10, Ekaitza ekainean eleberriaren lehen zatia barne hartzen duena. Bertan, eskuz idatziriko hainbat ohar daude Irène Némirovskyrenak, eta beste batzuk haren senar Michel Epsteinenak. Denise Epsteinen oroitzapenen arabera, azken hori izan zen lana mekanografiatzeaz arduratu zena;

–idazki mekanografiatu bat, oharpen hauekin erregistratua: 78nmr/2/11- 78nmr/2/14, Dolce eleberria barne hartzen duena. Uste da Michel Epstein izan zela lan hori xi. kapituluraino mekanografiatu zuena; izan ere, xii. kapitulutik aurrera mekanografia modernoago bat ageri da, segur aski Denise Epsteinena.

Bi dokumentu nagusi horiekin batera beste txikiago batzuk daude, eleberriaren zati batzuk dakartzatenak, izenburu honekin: «Pages détachées du manuscrit» [Eskuizkributik kendutako orrialdeak]:

–78nmr/2/2: orri bat eskuz idatzia eta beste bat mekanografiatua barne hartzen ditu, «Soldadua (jarraipena)» kapituluaren zati baten berridazketarekin;

–78nmr/2/3: eskuz idatziriko bi orrialde dira, «Pêcheur d’âmes (fin)» [Arimen arrantzalea (amaiera)] kapituluaren zati baten berridazketarekin;

–78nmr/ 2/4: eskuz idatziriko bi orrialde dira, Dolceren lehen kapituluaren zati baten berridazketari dagozkionak.

Hemen transkribatu dugun Ekaineko ekaitzaren testua goiburu honekin mekanografiatutako lana da: (78nmr/2/5-78nmr/2/10). Beharrezko iritzi diogunean, egileak edo beronen senarrak arreta faltagatik eginiko huts edo okerrak zuzendu ditugu (ahazturiko artikuluren bat, oker jarritako puntuazio markaren bat, gaizki erabilitako aditz denboraren bat). Zuzenketa horiek inolako zalantzarik gabeak ziren kasuetan, ez zaigu beharrezkoa iruditu inolako azalpen oharrik sartzea. Horrez gain, ortografia normalizatu dugu.

Geure testuan kontuan hartu ditugu eskuz eginiko ohar guztiak: erantsiak, aldatuak, ezabatuak. Era berean, egoki iruditu zaigu Michel Epsteini egoztekoak diren oharrak adieraztea. Horretarako arrazoi nagusia hauxe izan da: hark tinta beltzez idatzitakoaren gainean sarritan Irène Némirovskyk lapitzez gehitutako testuak ageri direla. Oso idazkera argian eginiko zuzenketa proposamenak dira gehienetan. Ahal izan dugun neurrian, bien artean sortuko zen dialogo hori islatzen saiatu gara, Michel Epsteinek idazleari bere obra hobetzen laguntzeko helburuaz egiten dizkion iradokizunak baitira. Kasu jakin honetan izan ezik, ez ditugu aldaketa horiek jaso: ugariegiak eta luzeegiak iruditu zaizkigu paperezko edizio batean argitaratzeko.

Dolcerako, 2004an argitaratu zen eskuizkribuaren bertsioa hautatu dugu. Bigarren liburukiaren mekanografiak, amaitu gabe egoteaz gain, ez dakar inolako aldaketa esanguratsurik aipatu eskuizkribuarekin alderatuta.

Azkenik, argitalpen honetan sartu dira Dolce eta Captivité lanei buruzko hainbat ohar, hirugarren atal baten zirriborro, 78nmr/3/1 eskuizkributik atereak eta Olivier Philipponnatek eranskinean aurkeztuak; halere, berauetan ez dira transkribatu Irène Némirovskyk ezabaturiko pasarteak.

V

SUITE FRANTSESA

V

EKAITZA EKAINEAN

PERTSONAIA NAGUSIAK

Auguste

Péricand-Maltête

Soieries Réunies du Rhône sozietate anonimoaren presidente ohia, Pariseko xvi. Barrutiko Haur Damutuen Obraren sortzailea, 82 urte.

Adrien Péricand

Haren semea, Ingres museoaren zuzendaria,51 urte.

Charlotte Péricand

Adrien Péricanden emaztea, 47 urte.

Philippe, Paray le Miroirreko apaiza

26 urte.

Adrien eta Charlotte

Péricanden seme-alabak.

Hubert

17 urte.

Jacqueline

9 urte.

Bernard

8 urte.

Emmanuel

20 hilabete.

Croquant andrea

Adrien Péricanden ama, 69 urte.

Léonard katua

11 hilabete.

Gabriel Corte

Letragizona, 55 urte.

Florence Beauchamp

Comédie Françaiseko kide ohia, haren maitalea, 50 urte.

Joseph Corbin

Banque Centrale pour l’Industrieren zuzendaria, 65 urte.

Arlette Corail

Opérakoa, haren maitalea, 38 urte.

Furièreseko kondea

Banque Centrale pour l’Industrieren zuzendarikidea, 48 urte.

Jeanne eta Maurice Michaud

Banque Centrale pour l’Industrieko enplegatuak, 46 eta 52 urte.

Jean-Marie Michaud

Haien semea, 24 urte.

Charles Langelet (Charlie)

Errentaduna, portzelanazko piezen bildumazalea, 62 urte.

Fernande Gouillard

Gelari ohia, 40 urte.

Jules Boudot

Haren anaia, langabetua, 34 urte.

Aline Boudot

Jules Boudoten emaztea, 27 urte.

Labarie andrea

Nonnainseko baserritarra, 48 urte.

Cécile Labarie

Haren alaba, 20 urte.

Benoît Labarie

Haren semea, 24 urte.

Madeleine

Assistance Publiqueko umezurtza, 20 urte.

Marie du

Saint Sacrement

eta Marie des Chérubins ahizpak

Mizery zahar etxeko mojak, 31 eta 27 urte.

Violette jauna

Mizeryko notarioa, 45 urte.

Solange

19 urte.

Bob

Haren senargaia, 22 urte.

Lurra da bola bat ezeren gainean

jarrita ez dagoena.

Haur geografia

PRELUDIOA

Sirenen lehen ufadarekin, Pariseko argi arraro eta ilaunak, urdinez kamuflatuak, kandelek haizearekin bezala ikara egin eta itzaltzen ziren. Udaberriko gau epelak loa galarazten zienek, dohakabeek eta gaixoek, gizona partitu zitzaien maitaleek eta ilunpetan zeutzan amek, begiak malkoz erreta eta bihotzak astun, denek, arnas hartze sakon bat entzuten zuten zerumugan airatzen; gero, aiene hots bat, bular estutu batetik irteten den intziria bezalakoa. Azkenik, zerua oihuz betetzen zen. Gizonek itsasoarekin egiten zuten amets, zeinak aurrean eramaten baititu olatuak eta harriak; beste batzuek, martxoan basoak astintzen dituen ekaitzarekin; edo korrika astunean doan idi saldo batekin, apatxez lurra dardaran jarriz. Akabo loa. Kostata begiak zabaldu eta galdetzen zuten:

–Alarma da?

–Niri bost axola. Ohean geldituko naiz: ez dut beldurrik; bonbak ez dituzte inguru honetan botako –esaten zuten emakumeek.

–Hala ere, bakarra nahikoa izaten da –erantzuten zuten zaharrenek, familia-agiriak, aurrezki kutxako libreta eta beren soldaduaren argazkia gutun azal batean sartuz eta bularren artera lerratuz. Batzuk, leihoak eta kontraleihoak itxi eta berriro ohean sartzen ziren, aho zabalka. Gerrako berriak txarrak ziren. Ez zituzten sinesten:

–Nola ulertu, batzuek beltz badiote eta besteek zuri? Zuek ulertzen duzue zerbait?

–14an ere orain bezain gaizki zegoen kontua –esaten zuten paristarrek hasperenka, nekez edo eszeptizismoz baino gehiago, esperantza egoskorrez.

Amek linternen argitan janzten zituzten haurrak; beso beteka altxatzen gorputz txiki astun eta epelak:

–Zatoz. Ez izan beldurrik. Ez egin negar. Alarma da.

Kanpoan, zeru samur eta garden haren azpian, etxe oro zegoen ikusgai, teilatu oro distiraz, kale oro agerian, denak ere urdinxka, izarrek argitutako zilarrezko espaloien artean. Nabaritzen zen orobat gaztainondo loreen zuritasun lausoa. Udaberriak, bere gau argi­tsuekin, desafio egiten zion giza zuhurtziari. Iduri zuen Sena ibaian kontzentratzen zirela argi-izpi guztiak; harrapatu egiten zituen; jolas eragiten zien bere uhinetan. Goitik ikusita, esne ibai baten ibilia eman behar zuen.

–Bera nahikoa, etsaien hegazkinak gidatzeko –xuxurlatzen zuten batzuek, beldurrez; beste batzuek esaten zuten hori ezinezkoa zela. Egiaz, ez zekiten ezer.

Sirenak isildu egin ziren. Etsaia hurbiltzen ari zen. Eraikin berrietan, zerbitzuko eskailerak babesten zituzten beirateetan zehar, bat, bi, hiru sugar txiki, jaisten: seigarrenetako bizilagunak ziren, goi arriskutsu haietatik ihesi; aurrean linterna elektrikoak zeramatzaten, ezkutatu gabe, arauak eta ilunetan egiten zuten distira gorabehera:

–Nahiago dut, ordea, eskaileran muturra ez hautsi. Bazatoz, Emma? –sen hutsez apaltzen zuten ahotsa, bat-batean lekua begi eta belarri etsaiez mukuru balego bezala. Itxitako ateen danbadak entzuten ziren bata bestearen atzetik.

Auzo jendetsuetan, gizaldrak egoten ziren beti metroan eta haren nitro usaineko babeslekuetan: txiroek elkarren beharra zuten; besoz beso egon nahi zuten, elkarrekin intziri edo barre egin, elkarrekin eman azken hatsa.

Burgesak beren etxeetan gelditzen ziren, igogailu zulotik hurbil, belarriak adi, noiz entzungo bonben erortzea iragarriko zuten leherketak eta eztandak; ordura arte ez ziren joango lasterka sotoetara –pentsatzen zuten–. Lepoa tentetzen zuten, nola basapiztia urduriek basoaren atzealdetik ehizaren zarata gerturatzen denean. Hiltzeko arriskuan ere eutsi egiten zioten lotsaren kezkari, distantziak gorde­tzeari eta promiskuitatearen izugarrikeriari. Emakumeak orrazteko eta gerrikoak jartzeko lana hartuta zeuden.

Hala ere, eguna berehala argitzekoa zen; malba eta zilar koloreko errainu bat ari zen lerratzen Notre Dameko dorreen, kaietako pezoien eta kaleetako galtzada harrien gainera. Defentsa pasiboaren kanoikadek durundi egiten zuten; kristal guztiek, ikaraz eta soinuz erantzun. Haurrak gela beroetan jaiotzen ziren; izan ere, leihoak zigilatuta zituzten, kanpora argirik ez iragazteko. Haien negarrek gerra ahantzarazten zieten emakumeei. Hilzorian zeudenen belarriei ere ahulak eta batere esanahirik gabeak iruditzen zitzaizkien kanoikada haiek, zarata bat gehiago agonian denari olatuen pare erasotzen dion zurrumurru makur eta lauso horretan. Haurtxoak lo zeuden, bare-bare, amaren saihets beroari itsatsita; ezpainez klaska arin bat egiten zuten, arkumeak titia hartzen duenean bezala. Alarma-aldian abandonatuak, kalean segitzen zuten saltzaile ibiltarien orgek, lore freskoz, bioleta gorrilunen sortaz, nartzisoz eta lehenengo arrosez kargatuta. Eguzkia altxatzen ari zen, oraindik guztiz gorri, zeru oskarbian. Kanoikada bat bota zuten. Parisetik hain hurbil, non txoriek hegaka alde egin baitzuten monumentuen gainetik. Goi-goian, behin eguna argituta ikusten ez diren hegazti beltz handiak, planeatzen, eguzkirantz hedaturik beren hego sendoak, zeinak ez baitzituzten airean uzkurtzen, ezpada zabaltzen, luze eta lasai. Gero, uso gizen urdin eta ederrak, urrumaka, eta enarak. Zozo bat zebilen, lasai-lasai, kale mortuan. Senaren ertzeko makal guztietan, txolarre gaztainkara saldoak, txorrotxioka lehertu beharrean. Azkenean, sotoen barrenetik, dei bat entzuten zen, oso urrun, distantziak moteldua, banda moduko bat hiru tonutan. Alarma amaitua zen.

I. FAMILIA AFARI BAT

Péricand familiaren etxean isiltasun atsekabetuz ari ziren arratseko albisteak entzuten, irratian, baina ez zuten iruzkinik egiten berrien gainean.

Péricand andreak entzun zuenean egun hartan bertan, 1940ko ekainaren 10ean, 17:00etan, Italiak Frantziari gerra deklaratu ziola, esku eta kokots keinu txiki bat egin zuen, adieraziz bezala hori jakina zegoela aurretik ere; berak aspalditik zekiela nola jokatu; edozein moduz, bera ez zutela harrapatu hornidurarik gabe. Gobernua ere hala harrapatuko ahal zuten!

Esatariaren ahotik entzun zen:

–Indar berarekin berrekin dio etsaiak gudu itzelari, Argonneraino –Péricand andreak seme soldaduarengan pentsatu eta ezpainak estutu zituen, baina ez zuen ezer esan.

Péricandarrek ahalik eta gutxien pentsatzen zuten, eta zuhur­tziaz. Emakumeek, gizonak baino eztabaidazaleagoak izanik ere, bazekiten isiltzen. Gainera, Charlotte Péricanden iritziz, soilik gizon baten buruak epai zitzakeen sanoki halako gertaera arraro eta larriak. Alta, ez zeuden han ez haren senarra, Ingres museoaren zuzendaria, ez haren seme zaharrena, Philippe Péricand apaiza. Péricand andreak ez zuen inoren aholkurik behar bizitzako gauza arrunten gainean –etxeko lanak eramateko modua, haurren hezkuntza edo senarraren karrera–. Baina hura arlo desberdina zen: lehen-lehenik, autoritatea zuen ahots batek esan behar zion zer komeni zen sinestea. Izatez, behin bide onerantz gidatuta, dena emanda segituko zuen lasterka, eta ez zen izango aurrean jarriko zitzaion oztoporik. Frogak eskuan erakusten bazioten oker zegoela, goitik beherako irribarre hotz batez erantzuten zuen:

–Senarrak esan dit. Nire senarra ondo informatuta dago; ziur esaten dizuet –eta mozteko keinutxo bat egiten zuen eskularruan bildutako eskuaz.

Péricand andrea asko irteten zen, egoerak hartaraturik; berez, nahiago izango zukeen bizitza etxekoiagoa, bere baitan bilduagoa, baina mundu honetan bakoitzak bere gurutzea eraman behar du. Amarik onena zen. Bisita eta bisita artean, kapela kendu gabe eman zien bularra Péricand haur guztiei; gero, eskularru zuriak erantzi gabe eman zizkien zartadak. Aurreztailea zenez, bere eskularruek bentzina usain arin bat zabaltzen zuten, tindategira eraman izanaren aztarna: atartean usain hura aditzen zenean, denek zekiten etxekoandrea etxera itzuli zela; zuzen ibili beharra zegoela.

Arrats hartan egongelan zegoen, zutik, irratiaren aurrean. Bel­tzez jantzita eta buruan sasoiko modako kapelatxo bat zuela –ginbail zoragarri bat, hiru lorez osatua, kopeta gainera zetazko ponpoi bat zeriona–. Azpian, aurpegi zurbil kezkatsua, nabarmen salatuz haren adina eta akidura. Berrogeita zazpi urte eta bost seme-alaba zituen. Agerikoa zen Jainkoak ilegorri izatera destinatutako emakumea zela: azal zuri-zuria eta mehe-mehea, urteen joanak apenas zimurtua; orinak sudur sendo handian barreiatuta; begi berdeak, katuena bezalako begiratu zorrotz dirdaitsuz. Ordea, bistan zen Probiden­tziak, azken unean, zalantza egin zuela: pentsatuz ile arraitsu bat ez zitzaiola ondo joango Péricand andrearen moraltasun tatxagabeari, gaztaina koloreko ile ahula eman zion, esku beteka galtzen zuena azken haurra jaio zenetik.

Péricand jauna gizon larderiatsu bat zen, eta bere ospe onaren kezkak leku txarretatik aparte mantentzen zuen. Beraz, Péricand txikienak hogei hilabete baino ez zituen, eta, 26 urteko Philippe apaizaren eta haur txikienaren artean, beste hiru seme-alaba zeuden, hirurak ere bizirik; Péricand andreak, lotsakor, hiru istripuak deitzen zien.

Irratia ozen entzuten ari ziren egongela zabala eta proportzio onekoa zen, eta lau leihoek Delessert bulebar aldera ematen zuten. Benetako Luis xiv estilo dotore garbiko altzariz jantzita zegoen, Genovako belusez estalitako besaulki handiekin eta kanape tapizatu egokiekin. Balkoiaren ondora eramana, Péricand jaun zaharraren besaulki gurpilduna. Péricand andrearen aitaginarreba zen, eta gaixo zegoen; adin handiak, batzuetan, haurtzarora itzultzen zuen. Gauza bakarrean agertzen zen guztiz buruargi: bere fortunari zegokionean, ez baitzen batere eskasa (Péricand-Maltêtear bat zen, Liongo Maltêtearren oinordekoa). Baina gerrak eta gerrako gorabeherek jada ez zuten hunkitzen. Axolagabe entzuten zuen irratia, zilar koloreko bizar ederra beti-bateko kadentzian mugituz. Amaren atzean zutik, zirkulu erdi bat eginez, Hubert, Bernard eta Jacqueline seme-alabak, eta azkenik txikiena, Emmanuel, bere zaintzailearen besoetan. Ate erdi irekitik, Péricand andreak beste neskame batzuen presentzia nabaritu zuen; emakume gelaria, ezinegonak jota, atalaseraino bertaraino aurreratu zen; ohituren arau hauste hori zantzu txarrekoa begitandu zitzaion Péricand andreari, klase guztiak halaxe nahasten baitira itsasontziaren gainaldean, hondoratzen ari denean. Baina gerra gerra da, eta egin behar dena egin behar da. Atalondo ilunerantz biratu eta esan zuen, txit onbera:

–Nahi baduzue entzun ditzakezue albisteak.

–Eskerrik asko, andrea –ahopean eta begirunez neskameek, eta egongelan sartu ziren; sukaldaria bakarrik geratu zen atzean, eskuetan zuen arrain usainaren lotsaz. Gainera, albistegia bukatuta zegoen. Une hartan esataria egoeraren gaineko iruzkina egiten ari zen, ziurtasunez:

–Larria da, dudarik gabe, baina ez iragarpen asaldagarriak justifikatzeko modukoa –ahots hain biribil, bare eta erosoz ari zen, turuta soinua ateraz Frantzia, aberria eta armada hitzak ahoskatzen zituen aldiro, ezen baikortasuna isurtzen baitzuen entzuleen bihotzetara. Molde berezian irakurtzen zuen komunikatu bat, behin eta berriz:

–Etsaiak gure posizioak basaki erasoz segitzen du, eta gure tropen erresistentzia kementsuarekin egiten du talka –esaldiaren lehen zatia ironia eta mespretxu doinu arin batez irakurtzen zuen, esan nahi balu bezala: «behintzat hori da haiek sinetsarazi nahi dizuetena»; aitzitik, bigarren zatiko silaba bakoitza indarrez ebakitzen zuen, kementsu adjektiboa eta gure tropen hitzak halako ziurtasunez nabarmenduz, non jendeak ezin baitzuen hau baizik pentsatu: «Seguruenik oker gabiltza hainbesteraino kezkatuz».

Péricand andreak bere gainean jarrita ikusi zituen galdera eta itxaropen begiradak, eta irmo adierazi zuen:

–Ez du hain itxura txarra.

Ez berak hala uste zuelako, baizik eta bere eginbeharra zelako ingurukoen bihotzak altxatzea.

Itxuraz Hubert soilik –bigarren semea, hamazazpi urteko mutil potzolo arrosa bat– zegoen etsipenak eta laborriak jota. Urduri xukatzen zuen lepoa bola bat eginda zeukan musuzapiaz, eta ahots gero eta zoliagoz eta erlatsagoz esaten zuen oihuka:

–Ez da posible! Ezin gara horrela ibili! Baina, ama, zeren zain daude gizon guztiak armetara deitzeko? Hamasei eta hirurogei urte bitarteko gizon guztiak, eta berehala; horixe egin beharko lukete. Ez duzu uste, ama?

Lasterka ikasgelara joan eta eskuan mapa handi bat zuela itzu­li zen; mahai gainean zabaldu eta erotuta bezala neurtu zituen distantziak:

–Gureak egin du. Neuk esaten dizuet, gureak egin du, nola eta ez diegun…

Hamazazpi urte baino ez zituen: itxaropena berpizten ari zi­tzaion.

–Badakit zer egingo dugun –iragarri zuen azkenik irribarre zabal eta alaiz, agerian utziz bere haur hortzak, zuriak eta ertzetan koskadunak–; ondotxo dakit, bai. Pariseraino aurrera egiten utziko diegu; gero, mugimendu bat egingo dugu bi aldetatik inguratzeko: Évreuxetik eta Auxerretik. Ikusten duzu, ama? Edo Marnetik gudukatu, beste aldetik?…

–Bai, bai –esan zion amak–; zoaz eskuak garbitzera eta txukundu begien gainera erorita duzun ile xerlo hori. Hori da itxura!

Amorratuta, Hubertek bere mapa bildu zuen. Soilik anaia Philippek hartzen zuen benetan. Soilik Philippek hitz egiten zion pareko bati bezala… «Familiok, gorroto zaituztet!», deklamatu zuen bere artean, eta egongelatik irtetean, mendekuz, ostikada handi batez sakabanatu zizkion jostailuak anaia txiki Bernardi, zeina negarrez hasi baitzen. «Horrela ikasiko du zer den bizitza», pentsatu zuen Hubertek. Haurtzainak presaka irtenarazi zituen Bernard eta Jacque­line; sorbaldan zeraman, jada lo, Emmanuel haurtxoa.

Péricand andrea etxean sartu zen. Emakume harrigarriki geldiezina zen, eta haurren bainuaren eta afariaren artean libre geratzen zen ordu laurdena Jacquelini eta Bernardi lezioa hartzeko baliatzen zuen. Ahots gazteek esaten zuten:

–Lurra da bola bat ezeren gainean jarrita ez dagoena.

Egongelan bakarrik Péricand zaharra eta Léonard katua gelditu ziren.

Egun zoragarria zen. Arratseko argiak gozo arraitzen zituen gaztainondoak, lore orbangabez mukuru eta berde. Léonard, katutxo gris bat, ez zen arrazakoa; Jacquelinena zen, eta ematen zuen pozez txoratzen zegoela: alfonbraren gainean txilinbueltaka zebilen; jauzi batez tximiniaren gainera igo zen; loreontzi handi urdin ilunean zegoen peoniaren punta hortzikatu zuen; kolpetxo bat eman zion kontsolaren muturrean zegoen brontzezko emakume eskultura bati; gero, salto batez zaharraren besaulkira igo eta belarrira miauka hasi zitzaion. Péricand zaharrak eskua luzatu zuen harengana, beti bezain izoztua eta dardartia. Katuak, beldurturik, ihes egin zuen. Afaria zerbitzatzera zihoazen. Gaixoaren besaulkia jangelara eraman zuten. Behin familia mahaian eserita, etxekoandrea geldi geratu zen bat-batean, oraindik airean zuela Bernardentzako jarabe sendogarria isurtzen ari zen koilara.

–Aita da, haurrok –esan zuen ateko sarrailan giltza hotsa adi­tzean.

Eta halaxe zen: Péricand jauna, adiskide batzuen etxean afal­tzekoa zen arren, ezustean etxera itzulia; gizontxo lodikote bat zen, itxura gozo eta baldar samarrekoa. Normalean aurpegia arrosa eta bare izan ohi zuen, ondo elikatutako gizon batena; baina gau hartan oso zurbil zetorren: ez zirudien izututa edo urduri; bai, ordea, zeharo txundituta. Antzeko aurpegia ikusten zaie istripuz hil direnei; segundo gutxitan, sufritzeko edo beldurra izateko denborarik gabe: liburu bat irakurtzen zihoazen; edo aurrean zuten bideari begira, beren kontuetan pentsatuz; edo jantoki bagoian afaltzen; eta, kolpetik, infernuan zeuden.

Péricand andreak, aulkian pixka bat altxatuz:

–Zer dugu, Adrien? –larriminezko oihu bat eginez.

–Ezer ez, ezer ez –presatu zen senarra marmarka, neskameen aldera keinu eginez.

Péricand andreak ulertu zuen. Hondamendien gainean biek bietara baino ez zuten hitz egiten. Duintasun kontu bat zen. Keinu bat egin zuen zerbitzatzen segi zezaten. Aurrean zuen jana irensten ahalegintzen zen, baina iduri zuen mokadu bakoitza harria bezain gogor eta geza bihurtu eta eztarrian trabatuta geratzen zitzaiola. Bitartean, mekanikoki errepikatzen zituen familiaren afarietako erritua osatzen zuten keinuak eta hitzak, haurrei esanez:

–Zopa hartzen hasi baino lehen ez edan … Nire txikitxo, zure aiztoa… Ez jan hainbeste ogi, Bernard.

Xehe-xehe ebakitzen ari zen Péricand jaun zaharraren mihi-arrain xerra. Harentzat janari delikatu eta zailak prestatzen zituzten, eta Péricand andreak berak zerbitzatzen zion beti, ura isuriz, gurina ogi txigortuan zabalduz, ahozapia lepo inguruan lotuz, lerde jario hasten baitzen gustuko plater bat agertzen ikusten zuen aldiro.

–Nire ustez –esaten zien Péricand andreak adiskideei–, zahar gaixo hauek sufritu egiten dute neskameek ukitzen badituzte.

–Haurrok, orain erakutsi behar diogu aitonari zenbat maite dugun –irakasten zien gainera seme-alabei, zaharrari samurtasun beldurgarriz begiratzen ziola; izan ere, Péricand jaunak, adinean aurreratua, filantropiazko hainbat obra sortu zituen; haietako bat zen bere bihotzeko kutuna, xvi. Barrutiko Haur Damutuak, erakunde miresgarri bat, ohitura txarren aferetan sartutako adingabeen moraltasuna berreskuratzeko helburua zuena. Péricand jaun zaharrak ez zuen sekula ezkutatu hiltzean diru kopuru bat utziko ziola antolakunde hari, baina, modu amorragarri samarrez, ez zuen inoiz zehazten zenbat. Plater bat gustatzen ez bazitzaion edo bilobatxoek zarata handiegia egiten bazuten, bat-batean lozorrotik esnatu eta ahots ahul baina argiz esaten zuen:

–Bost milioi utziko dizkiot Obrari.

Orduan, isiltasun jasanezin bat egiten zen.

Ordainez, bapo janda eta besaulkian ondo lo eginda zegoenean, leiho aurrean eguzkitan, haurtxo txikienak edo txakur jaio berrienak bezalako begi zurbil lauso uherrak errainarengana altxatu eta esaten zuen:

–Uste dut ehun mila libera nahikoa izango direla nire txikien­tzat. Zuri zer iruditzen zaizu, Charlotte?

Charlotte sotila zen oso, eta ez zuen oihukatzen beste edozeinek egingo zukeen moduan: «Arrazoi duzu, aita!». Aitzitik, ahots eztiz erantzuten zion:

–Jainko maitea, baduzu nahikoa denbora pentsatzeko…

Péricandarren fortuna handia zen, eta bidegabea zatekeen haiei leporatzea Péricand zaharraren ondarea gutiziatzen zutela. Ez zeuden diruari lotuta; dirua lotzen zitzaien. Dirua eta haiek gauza bat eta bera ziren: ezin ziren bereizi; bloke bat egiten zuten, eta elkarrengandik banantzea eragiketa arriskutsua zen, hilgarri bilaka zitekeena. Haur Damutuen Obrari zegokionez, biziki arduratzen ziren. Urtean bitan, Péricand andreak musika klasikoko kontzertuak antolatzen zituen dohakabe haientzat; berak harpa jotzen zuen, eta ziur kontatzen nola, pasarte jakin batzuetan, intzirien hotsa aditzen zuen aretoko itzaletatik erantzunez. Adrien Péricandek zehatz-mehatz aztertzen zuen hilero Obraren kontabilitatea, behar baino alkandora bat gehiago garbitu izana ere pasatzen utzi gabe. Péricand txikien ikasliburuak, jostailu zaharrak eta erabilitako arropak Obrako ikasleei bidaltzen zizkieten Urteberri egunean eta urriaren 7an, San Augusto egunean, fundatzailea Augusto deitzen baitzen.

Une hartan, Péricand zaharra adi-adi zegoen errainaren eskuetara begira, zeina hain zegoen arreta galduta eta aztoratuta, non ahaztu egin baitzitzaion saltsa. Agurea kezkatzeko moduan ari zen bizar zuria mugitzen. Péricand andreak, errealitatera itzulita, bizkor isuri zion boli koloreko arrainaren gainera gurin fresko urtua, perrexil birrinduz hautseztatua; baina zaharra ez zen lasaitu plateraren ertzean limoi xerra bat gehitu zion arte.

Hubert aitarengana makurtu zen eta xuxurlatu zion:

–Kontua gaizki doa?

Aitak baietz, keinuz eta begiradaz.

Hubertek belaunen gainera jaregin zien esku dardartiei. Irudimenaren hegaletan, bizi-bizi deskribatuta ikusten zituen gudu eta garaipen eszenak. Hain gogor estutu zuen aiztoa eskuan, non patata erre batek alfonbrara egin baitzuen salto.

–Baldarra halakoa! –puzka Bernardek, zeina aldamenean bai­tzuen, hortzak erakutsiz mahai zapiaren azpitik.

Bernardek zortzi urte zituen; Jacquelinek, bederatzi. Bi-biak ilehoriak, argalak eta sudurtenteak ziren. Postrea jan eta gero, ohera bidali zituzten, eta Péricand zaharrak lo hartu zuen betiko lekuan, leiho irekiaren alboan. Ekaineko egun gozoak eutsi egiten zion; ez zuen hil nahi. Argi pilpira bakoitza aurrekoa baino ahulagoa eta delikatuagoa zen, bakoitza lurrari penaz eta maitasunez emandako azken adio bat bezalakoa. Balkoiaren ertzean etzanda, katuak nostalgiazko airez begiratzen zion ostertz kristalberdeari. Adrien Péricand egongelaren alde batetik bestera zebilen:

–Gaur goizean zinegotziek gutun konfidentzial bat hartu dute, eta berehala jakinarazi didate: gobernua badoa Parisetik. Etzi, agian bihar, alemanak atean izango ditugu. Diotenez, agintaritza nagusia borrokatzeko prest dago: Paris aurrean, Paris barruan eta Paris atzean. Bihar goizean goiz alde egin beharra dago. Charlotte, zu Tolosara joango zara, zure amarenera. Niri dagokidanez –esan zuen Adrien Péricandek bere buruari garrantzia emanez–, nire gomendio utzita dauden altxorren patu berbera izango dut.

–Museoa irailean hustu zutela uste nuen –esan zuen Hubertek.

–Hala da, bai, baina behin-behinean gordetzeko Bretainian aukeratu zen lekua desegokia dela ikusi da, kobazulo bat bezain hezea. Presa eman diegu kutxak berriz Parisera ekartzeko, eta luze gabe jaso beharko nuke urrunago eramateko agindua.

–Baina, orduan, nola bidaiatuko dugu guk? Bakarrik?

–Zuek lasai partituko zarete bihar, haurrekin; bi autoetan eta, jakina, bagaje modura eraman dezakezuen guztiarekin, ez baitago disimulatu beharrik: agian Paris suntsitu, erre eta, gainera, arpilatu egingo dute gaurtik asteburura bitartean.

–Txundituta uzten nauzu! –Charlottek oihuka–. Nola esan dezakezu hori guztia lasai-lasai?

Adrien Péricandek emaztearengana biratu zuen aurpegi gizena, zeina poliki-poliki kolorea berreskuratuz baitzihoan, baina arrosa itzalia, txerri hil berriena bezalakoa:

–Sinetsi ere ezin baitut egin –azaldu zuen gozo–. Hitz egiten dizut, entzuten dizut, erabakitzen ari gara etxea uztea, bideetan barrena ihes egitea, eta ezin dut sinetsi benetan gertatzen ari dela, ulertzen didazu? Obraz ere arduratu naiz. Bi kamioi eta erregaia izango dituzte. Behin-behineko babesleku bat aurkitu diet izeba Fougeresenean, Loireten. Gaztelua erabat hutsik dago; ez dute ezer hondatuko. Eta zu, Charlotte, zoaz prestatzera. Bihar goizerako dena gertu egon dadila. Afalordurako iritsiko zarete amarenera; han elkartuko naiz zuekin ahal dudan bezain laster.

Arrandiaz erakutsi ohi zuen aire etsitu garratza jarri zitzaion Péricand andreari, haurrak gaixotu eta erizain blusa janzten zuenean bezalakoa: gehienetan ados jartzen ziren gaixotasun desberdinak harrapatzeko, baina guztiek aldi berean. Egun hartan Péricand andrea termometroa eskuan zuela ari zen irteten haien geletatik, martirioaren palma orria eramango balu bezala. Burua tente joan zen. Ez zen makurtuko zamaren azpian. Moldatuko zen biharamunean familia partitzeko prest egon zedin: zahar gaixoa, lau seme-alabak, neskameak, katua, zilarrezko baxera, zerbitzatzeko tresna balio­tsuenak, larruzko berokiak, haurren gauza guztiak, hornigaiak, eta, badaezpada ere, botika kutxa. Ikarak hartu zuen.

Egongelan, Hubertek aitari erreguka ziharduen:

–Utzi bertan gelditzen! Ez egin barre; baditut lagunak. Gazteak gara, sendoak, eta edozertarako prest gaude. Boluntario konpainia bat antola genezake. Edo…

Péricand jaunak begiratu eta hauxe besterik ez zion esan:

–Semetxo gaixoa…

–Bukatu da? Galdu dugu gerra? –Hubertek zezelka–. Ez… ez da egia, ala?

Eta bat-batean –zer lotsa!– intzirika lehertu zen. Ume batek bezala egiten zuen negar, Bernardek egingo zukeen moduan, aho handi freskoa zabalik eta espantuka, malkoak uharka zerizkiola masailetan behera. Bazetorren gaua, gozo eta bare. Aire jada ilunean, azken enara pasatu zen, arrasean hegan, kasik ukituz balkoiko burdinazko baranda. Katuak irrika orrotxo bat egin zuen.

II. ARRATSA CORTETARRENEAN

Gabriel Corte idazlea lanean ari zen bere terrazan, urrezko ostertz berdearen eta baso murmuriotsu ilun baten artean. Goi hartatik ez zituen ikusten zuhaitzen adaburuak eta Senaren beso xarmagarri bat baizik, eztiki tolestua nola maitale batena. Eguzki sartzeko azken suak harrapatzen zituen handik; lanpararik gabe irakurtzen eta idazten zuen gure lur bekataria jada ilunpeak estaltzen duen orduan. Aire garbia arnasten zuen eta, moralki, gauza arrunt guztietatik aparte zegoen: mundutik eta jendetza ilunetatik, eskaleengandik eta kuxkuxeroengandik –baina ez Parisetik aparteegi ere, igandero miresleak hartu ahal izateko–. Zer lasaitasuna haren inguruan! Kezka nobleak zituen soilik: edertasuna eta plazera. Jakintsu bat zen. Etxekoak ondo hezita zeuzkan: galgoak oinetan, atseden hartzen, muturra lauza freskoen gainean jarrita; haien ondoan, etxekoandrea, isil-isilik biltzen Cortek lurrera botatzen zituen orri eskuz idatziak. Haren bizitza ballet bat bezain harmoniatsua eta arautua zen. Berrogeita hamabost urte zituen. Ospetsua zen. Beste idazleek inbidia zioten, diru asko irabazten baitzuen. Berak ere atsekabetuta kontatzen zuen, gizonak bere onetik ateratzen zituen eta emakumeei gustatzen zitzaien espantuzko barre harro harekin, nola, Académie Françaiserako hautagai izan zen lehen aldian, harentzako botoa eskatu zioten hautatzaileetako batek lehor erantzun zuen:

–Hiru telefono linea dauzka. Lotsagarria da. Ez du jasoko nire botorik.

Katuena bezalako portaera zuen, gogogabea eta krudela; esku gozoak zituen, adierazkorrak; eta Zesar baten aurpegia, gizen samarra. Soilik Florenceri, haren maitale titularrari, uzten zion berarekin ohean geratzen goizera arte –besteek ez zuten sekula lo egiten haren ondoan–; beraz, Florence bakarrik izango zatekeen gai esateko nola hasten zen egunsentian haren maskara atso zahar koket batenaren antza hartzen: bi poltsa zurbil beheko betazalen azpian eta emakume bekainak, meheak, finegiak.

Arrats hartan beti bezala ari zen idazten, diban baxu batean eserita; alboan zuen mahaitxo mugikor batean, orri urdinxkak eta lilipa sorta bat, lapis lazuli urdin biziko ontzi batean. Kolore hori ezinbestekoa zuen inspiratzeko. Izatez, Florencerengan gehien estimatzen zuena haren begi urdin garbiak ziren: haiek ikuste hutsak iturri batek bezala kentzen omen zion egarria. Florencek kokots ezti biribila zuen, puztu samarra; oraindik ederra zen kontralto ahotsa; eta «behi begiratu moduko bat», Gabriel Cortek lagunei konfiantzan esaten zienez:

–Atsegin dut hori: emakumeak txahalaren antza izan behar du: gozoa, fidakorra eta eskuzabala; eta gorputza esnegaina bezain zuria eduki behar du; badakizue, antzezle zaharren azal hori: masajez bigundua; makillajez, koipe zuriz eta hautsez barrendua.

Florence Beauchamp antzezlea zen; lau urte lehenago estreinatu zuen Corteren antzezlan bat, baina lanbidea utzi zuen emanaldiak bertan behera gelditu zirenean: Gabrielen jenioa ez zen antzerkirakoa; bere estiloak bazuen zerbait biguna, itoa, sorra, antzerkiari ondo egokitzen ez zitzaiona, porrotaren ondoren iritzi zionez.

Hatz finak airean luzatu eta kriskitinak bezala klaskatu zituen. Florencek limoi zati bat eman eta Gabrielek hozka egin zion; gero laranja bat eta marrubi glasatu batzuk irentsi zituen: frutaz leporai­no jartzen zen. Florence begira zeukan, haren aurrean ia belauniko belusezko puf batean, Corteri gustatzen zitzaion miresmen jarreran –izatez, gizonari ez zitzaion burutik pasatu ere egiten bestelakorik–. Gabriel nekatuta zegoen, baina lan bat egoki amaitutakoan izaten den neke on horrekin, «amodioarena baino hobea», batzuetan esaten zuenez. Onginahiez begiratu zion maitaleari:

–Ea, bada, uste dut ez doala sobera gaizki. Badakizu –hiruki bat marraztuz eta gailurra seinalatuz–, erdigunea gainditu du.

Florencek bazekien zer esan nahi zion. Inspirazioak behera egiten zuen nobelaren erdian. Orduan Cortek lanak izaten zituen, gurdia zangan hondoratu eta atera ezinik dabilen zaldiak bezala. Florencek miresmen eta harridura keinu polit bat eginez esan zion:

–Lortu duzu? Zorionak, maitea. Orain berez egingo du aurrera, ziur naiz.

–Hala izan bedi –xuxurlatu zuen gizonak–. Baina Luciennek arranguratzen nau…

–Luciennek?

Gabrielek mespretxuz begiratu zion; gogor, hotz eta desatsegin:

–Ez zara oroitzen Lucienneren pertsonaiaz? Zuhaurk errana didazu ahantzezina zela!

Florence hain triste eta apal jarri zen, non Gabriel bigundu egin baitzen:

–Beti erran izan dizut; ez diezu munta aski ematen konpartsei. Eleberri batek ezezagunez beteriko karrika baten eitea ukan behar du: barnaki ezagutzen dituzun bi edo hiru jende baizik ez dira iragaten. So egiozu Tolstoiri eta Prousti. Zaude, berriz irakurriko dizut Lucienne agertzen zen kapitulua. Aski aipagarria iduritzen zait. Mesedez, piztu argia –esan zuen, dagoeneko gaua baitzen.

–Ez. Hegazkinak –erantzun zion Florencek zerua seinalatuz.

Gizonak ikara egin eta higuinez biratu zuen burua, nola animalia batek arrastaka daramatenean bere arrazarentzat desegoki jotzen duen jatena nazkagarri baterantz. Gorroto zuen gerra. Bere bizitza edo ongizatea baino zerbait gehiago mehatxatzen zuen: une oro sun­tsitzen zuen fikzioaren unibertsoa, zoriontsu sentitzen zen bakarra.

1914an ezin izan zuen saihestu denen zoria; libratzen ere ez zen saiatu: lau urte eman zituen infernuan, baina gizonak ondoz ondoko bizitza desberdinak bizitzen ditu, bata bestearen inolako antzik gabeak, eta behinola izan zenaren oroimena ere galtzen du. Egungo Gabriel Cortek apenas zuen antzik Charleroin eta Verdunen borrokatu zen idazletxo gosetiarekin. Ikuspegi guztiz literariotik ez zion ezer leporatzen gerrari: pizgarria zen; irudimena zabaltzen zion makina bat zerri galanti, eta gero arima betiko itxi. Eraman ezin zuena zen gerrak berari, Gabriel Corteri, zion errespetu falta; bere belarrietan Azken Judizioko tronpeta batek bezala jotzeko zuen modua; bere zereginetik desbideratzen zuen; bere buruaren nazka ematen zion; pentsarazten zion ez zela hilezkorra, ezta hain bikaina ere: hezur eta haragi mordo bat, mundu guztia bezala, hain hauskorra, hain zaurgarria, suntsitzen hain erraza. Gogaitarazi egiten zuen, nekatu; herri xehearen esperan­tzak eta beldurrak partekatzera behartu. Ez zuen gutxiesten masaren handitasun izugarria; ezta, oro har, errealitatearena ere, baina berarengandik aparte samar baino ez zituen onartzen, eta gerrak lurrera botatzen zituen harresi guztiak. Egunkari haiek… Begi kolpe bat eman zien egunkari irakurri, errefusatu, zimurtu eta berriz hartuei.

–Ororen buru, deus berririk ez –esan zuen.

Ez zuen ezer ikusi nahi. Eskua begien aurrean jarri zuen, pantaila moduan, argi biziegi batetik babesteko egingo lukeen eran. Florence irratira hurbildu zen. Gizonak geldiarazi egin zuen:

–Ez, ez, utz ezazu bakean!

–Baina Gabriel…

Gizona zurbil jarri zen; sutan:

–Ez dudala deus entzun nahi! Bihar izango dugu aski denbora. Berri txarrek, orain, bulkada geldotuko didate, inspirazioa eten, beharbada hersturan pulunparazi gau honetan. Ea bada, hobe zenuke Sudre andereñoa deitzea. Uste dut orrialde batzuk diktatuko dizkiodala.

Florencek bizkor obeditu zion. Idazkariari abisu eman eta egongelara itzuli zenean, telefonoak jo zuen.

–Jules Blanc jauna da, Kontseiluaren Presidentziatik. Andrearekin hitz egin nahi du –esan zuen neskameak.

Kontu handiz itxi zituen ate guztiak, soinurik txikiena ere ez zedin iragaz Gabriel eta idazkaria lanean ari ziren gelaraino. Bitartean, sukaldetxoan, nagusiaren gustuko afari hotza prestatzen ari ziren, beti bezala. Gabrielek gutxi jaten zuen otorduetan, baina gauean maiz izaten zen gose. Egun hartan oilasko hotza zegoen; mertxikak; gazta-pate terrina goxoak, Florencek berak ibaiaren ezkerraldean zegoen betiko eta ganorazko etxe batean enkargatuak; eta Pommery 21 botila bat, zeren, urte luzeetan hausnartu eta ikertu ostean, Cortek ondorio hau atera baitzuen: bere gibeleko gaitzari brut xanpaina besterik ez zitzaiola komeni. Florence Jules Blancen ahotsa entzuten ari zen telefonotik, ahots ahitu bat, ia afonikoa; aldi berean, etxeko hots ezagun guztiak aditzen zituen: plateren eta basoen txin-txin ahulak; Gabrielen tinbre akitu, erlats eta sakona; eta begitantzen zitzaion amets nahasi baten erdian zegoela.

–Gu denok bagoaz! Ez dakizue irakurtzen, ala? Irakurri dituzue egunkariak, ezta? «Agintaritza nagusiak ministerioei agindu die hartzeko bere ordezkaritza, ezarririk dauden xedapenen arabera». Argi eta garbi esanda, airean alde egin beharra dagoela! Zoazte! Ez itxaron bihar arte! Alemanak…

–Baina non daude alemanak? –Florencek oihuka.

–Nonahi! Alde guztietan! Rouenen. Sena gainditu dute. Normandia sutan da. Rethelen daude. Bihar Parisen izango dira!

–Parisen!

–Bai, bada, Parisen! Zer du horrek apartekorik? Zoazte! Nik ezin dut gehiago. Oihuka ari naiz eguerditik hasita.

–Nora joateko, ordea?

Jules Blancek telefonoa eskegi zuen. Florence geldi geratu zen hormaren kontra jarrita, besoak zintzilik. Hala ere, dena hain bare zegoen bere inguruan, non, apurka-apurka, berriro hoztu baitzitzaion odola. Auto lasterra, gordeta zeukan erregaia eta gidari trebea pasatu zitzaizkion burutik. Behako bat egin zuen leihotik Paris ikusezinera. Hiriko aurri kiskaliak irudikatu zituen, alemanak igaro ondoren, eta ikarak hartu zuen: «Eta etxe hau? Eraikin guztietatik aparte gaude! Hemen ez dago ez lantegirik ez geltokirik. Itzultzean etxea osorik aurkituko ote dugu? Eta, gainera, horrek ez du garrantzirik! Haren bizitza salbatu beharra dago. Gabriel!».

Egongelarantz joan zen, baina, atea erdi ireki orduko, Gabrielen ahotsa iritsi zitzaion: egunik txarrenetakoa, estualdietakoa; ahots baxua, geldoa, erlatsa, aldian behin eztul urduri batek etena. Florencek pentsatu zuen bere artean: «O ez! Ezagutzen dut! Haserre eztandak, larrimin krisia, digitalina bihotzerako… Bihar hondamendia izango da hau. Hobe izango da alde egiteko prestatzea; azkeneko unean deitu eta egunsentian ospa egitea».

III. PÉRICANDARREN PARTITZEA

Ekainaren 11ko gaua gainean zen, baina Péricandarren autoa orain­dik zain zegoen atean. Autoaren gainean estekaturik zuten hogei urtean ezkon ohean edukitako lastaira bigun lodia. Maletategiaren gainean lotuta, ume kotxe bat eta bainuontzitxo bat. Alferrik ari ziren gauzak barruan sartzeko ahaleginetan: familiaren poltsa, maleta eta zorro guztiak; baita saskiak ere: askaritarako sandwichak eta termoak, ogia, Péricand jaun zaharraren esne-hauts ontziak, haurren esne botilak, oilasko hotza eta urdaiazpikoa; azkenik, katuaren otarrea. Garbitzaileak arropa zuria entregatu ez zuelako zeuden oraindik abiatu gabe. Ezinezkoa zirudien atzean uztea izara brodatu handi haiek, hogeita hamasei lagunentzako mahai zapi haiek, damaskozko eskuoihal leun-leun haiek, zeinak Péricand-Maltêtearren ondare besterenezinaren parte baitziren, bitxiak, zilarrezko baxera eta liburutegia bezalaxe. Bilaketan galdu zuten egun guztia. Garbitzailea ere partitua zen; azkenean, arropa zuria fardel zimurtu eta hezeetan itzuli zien Péricandarrei, eta orduantxe ari ziren bigarren autoan sartzen, neskameak, maleta nagusiak eta mutikoen bizikletak eraman behar zituen hartan.

Argi bakar bat ere ez zegoen leihoetan. Izarrak agertzen hasiak ziren; udaberriko izarrak, zilar distira eztikoak. Parisek bere usainik gozoena zuen, loretan ziren gaztainondoena eta erregaiarena, eta piperbeltzak bezala hortzetan kraska egiten duen hauts pixka bat. Iluntasunak areagotu egiten zituen arriskua eta herstura: airean arnasten ziren, isiltasunean. Normalean hotza eta lasaia zen jendeak ere ezin zuen saihestu izu nahasi eta hilgarri hark bihotza estutzea. Bakoitzak bere etxeari begiratu eta pentsatzen zuen: «Bihar suntsituta egongo da. Bihar ja ezer gabe egongo naiz. Dena kenduko didate. Zergatik? Nik lan egiten nuen; inori ez nion kalterik egiten. Zergatik?». Era berean, axolagabekeria olde batek itotzen zien arima: «Zer inporta dio? Harriak baino ez dira, zura, gauza bizigabeak!» Gutxik sentitzen zuten beren aberastasunen falta; bizidunen bat estutzen zuten besoen artean, emakume bat edo haur bat, eta gainerakoak ez zuen baliorik; berdin zien gainerakoa sugarretan galtzen bazen ere.

Belarria zorroztuz gero, hegazkinen zarata entzuten zen zeruan. Frantsesak ala etsaiak? Ezin bada jakin.

–Bizkorrago, bizkorrago –zioen Adrien Péricandek, baina batean ohartzen ziren parpailen kutxatxoa ahaztu zutela, bestean lisamahaia. Ezinezkoa zen zerbitzariei kasu eginaraztea. Beldurrez ikaran zeuden; partitu nahi zuten, baina errutina handiagoa zen izua baino, eta dena udako oporretan landara abiatu aurreko errituen arabera egin behar zen: guztia ohiko hurrenkeran. Ez zuten benetan ulertu zer zetorren. Bi alditan ziharduten, esateko moduan: erdi orainean erdi iraganean murgilduta; gertaerak beren kontzientzien kanpoko azalean soilik sartu balira bezala, lasai lotan utzita alde sakon oso bat. Nounou, ile grisak askatuta, ezpainak estututa, betazalak malkoz erreta, keinu harrigarriki bizi eta zehatzez ari zen tolesten Jacquelineren musuzapi berriki lisatuak. Péricand andreak dei egiten zion, baina andre zaharrak ez zion erantzuten; entzun ere ez zion egiten: hiru seme zituen gerran.

«Nire semeak –pentsatzen zuen–, nire seme gaixoak! Eta Philippe, non ote dago orain?».

Philippe Péricand apaizaren25